EGIZABAL, Diego: Kuadrillategi egitasmoa. Koadriletan euskara erabiltzeko saiakeraren emaitzak
Marko teorikoa
Koadriletako kideen arteko harremanak hobetzen direlakoan, taldeak makina bat arau adostu eta ezartzen ditu. Arauok aitortuak zein aitortu gabeak izan daitezke. Lehenengoak jakinaren gainean betetzen dira, eta bigarrenak, aldiz, oharkabean. Taldean jarraitzearren kide guztiek bete behar dituzte arauak. Kideren batek arauren bat betetzen ez duenean taldea desorekatu egiten da. Taldea, noski, ahalik eta denborarik laburrenean saiatuko da oreka berreskuratzen: a) indarrean zegoen araua aldarrikatuz, edo b) araua apurtu duen jokaera berriaren alde jokatuz, hori ere egokia delakoan kideen arteko harremanak kudeatzeko.
Prozesu hori, dena den, ez da gertatzen talde batzarra deituta edota bozka emanez, jokaera berriaren aurrean modu jakin batean jokatuz baizik, hau da, jokaera berria burutu duen laguna baztertuz, joz, zigortuz, haren kontura barre eginez, harekin haserretuz, hitza ukatuz eta abar. Jokaera berriaren aurrean, dena den, ez dute kide guztiek zertan berdin jokatu. Izango dira jokaera arbuiatzen dutenak, baina izango dira jokaera berria goraipatzen dutenak ere. Lehia handia izan daiteke kideen artean arauak zehazteko garaian. Lehia horretan taldea bera desegin daiteke. Talde guztiak aritzen dira etengabe arauak aldatzen edo berresten.
Esan bezala, talde guztiek arautzen dute nolakoa behar duen izan bere baitan kideen arteko harremanak. Gauzak horrela, talde guztiek arautzen dute nolakoa behar duen izan bere baitan kideen arteko hizkuntzazko jokaerak, baita zein hizkuntza erabiliko den ere. Beste era batera esanda, taldeak arautzen du, modu aitortuan nahiz aitortu gabean, taldearen baitan kideek elkarrekin euskaraz edo erdaraz egingo duten.
Zergatik egiten du, orduan, talde batek erdaraz?
Taldeak horrela arautu duelako, hots, talde barruko hizkuntzazko jokaerari eusten dion arautegiak hala agintzen duelako. Jakinaren gainean arau dezake taldeak erdaraz hitz egitea (arau aitortua); maiz, ordea, ez da arrazoirik izaten (aitortu gabeko araua), besterik gabe, ekinaren poderioz erdaraz hitz egitea ohitura bihurtzen da, eta zaila gertatzen zaio taldeari ohitura bihurtu den hizkuntzazko jokaerari aurre egitea.
Nola has daiteke taldea euskaraz bizitzen?
Euskaraz egitea galarazten duen arautegia gaindituz, hau da, ohituraren aurka doan jokaerari helduz: gure kasuan euskara hitz eginez . Erdaraz hitz egiteko ohitura duen talde batean euskaraz egiterakoan, hizkuntza araua apurtzen da. Lehen esan dugunez, gertaera horren aurrean taldeak bi joera har ditzake: aurreko araua aldarrika dezake edo araua apurtu duen jokaera berriaren alde joka dezake, hori ere egokia delakoan. Talde osoak ez du aho batez zertan jokaera berriaren alde edo aurka jarri, gerta daiteke taldeko kideen artean lehia handia piztea.
Kuadrillategiren kasura etorrita, taldeek esplizitatu beharrekoa honako hau da: prest daudela gurean parte hartzeko gutxienezko baldintzak betez, hots, lagunarteko bost lagunekin batera emango dutela izena eta gurean diharduten denbora osoan elkarrekin euskara hutsean egingo dutela. Nola edo hala, gure aisialdi eskaintzan parte hartzeko eskaera egiten duen unetik beretik, koadrilak esplizitatu egiten du baldintza jakin batzuetan jokatzeko prestutasuna, hau da, euskaraz jokatzeko prestutasuna.
Prestutasuna, ordea, ez da gauza nahikoa jokaera berria ohiturazkoa bihurtzeko. Ohikoa ez den hizkuntzan jardutea jokaera berria da. Jokaera berria behin eta berriro gauzatuz baino ez da jokaera automatiko eta ohiturazko egingo. Berezko taldeek, hortaz, elkarrekintzan maiz samar jardun behar dute hizkuntzazko jokaera berria esperimentazio fasetik automatismo fasera igarotzeko.
Zer baldintza bete behar dira talde batean euskararen aldeko jokaera egon dadin?
Badira hainbat baldintza objektibo (soziolinguistiko) bete beharrekoak:
* Taldekide elebakarren presentzia eta taldekide euskaldunen kopurua eta hizkuntza gaitasunaren maila : taldeko lagun guztiek euskaraz jakin behar dute. Oinarrizko gaitasuna, bederen, erakutsi behar dute. Nekez hitz egingo dute elkarrekin euskaraz, euskaraz txintik ez dakitenek. Erdal elebakarren presentziak, esaterako, erabat zapuztu ditzake hizkuntzazko jokaera euskararen aldera mugitzeko ahalegin guztiak. Taldekide euskaldunen kopurua eta hizkuntza gaitasuna zenbat eta handiagoa izan, orduan eta errazago bideratuko da hizkuntzazko ohituraren aldaketa.
* Euskaldunak eta erdaldunak taldearen egituran betetzen duten funtzioa, betetzen duten tokia : taldeko lidergoa euskaldunen esku egonda, erdaldunen esku egonda baino errazago egingo du aurrera prozesuak.
*Taldea mugitzen den giroa : prozesuak errazago egingo du aurrera testuinguru euskaldun batean erdaldun batean baino.
Baldintza objektiboaz gain, badira beste hainbat baldintza subjektibo (psikolinguistiko) ere bete behar direnak. Hona hemen jokaera berria lor dadin hiztunarengan eman behar diren hautemateak:
* Jokaera berria desiragarritzat jo behar du hiztunak. Euskararen kontrakoek edo axolagabeek ezer gutxi egingo dute lagunartean euskaraz egin dadin. Izan daitezke, gainera, euskaraz ulertzearekin konformatzen direnak, edota euskararen aldeko jaialdi erraldoietan euskaraz egitearekin konformatzen direnak. Horiek ere ezer gutxi egingo dute lagunartean euskaraz egin dadin.
* Jokaera berria egingarritzat eta erabilgarritzat jo behar du hiztunak, hau da, euskaraz ere kideen arteko harremanak modu egokian kudea daitezkeela hauteman behar du. Euskaraz galdetu, agindu, adierazi, maitatu, zirikatu, zein gorrotatu ezin dela uste duenak nekez egingo du euskaraz taldean.
* Jokaera berriak neurriko ahalegina eskatzen diola hauteman behar du hiztunak. Euskaraz egiterakoan neke-penetan eta izerdi patsetan egoten den lagunak nekez izango du euskaraz egiteko gogorik.
Kalean, gutxitan sortzen dira baldintza horiek guztiak aldi berean. Gaztelaniari dagokionez, ordea, kalean maiz sortzen dira baldintza horiek guztiak. Kalea dugu, zalantzarik gabe, gaztelaniaz ikasi eta bizitzeko eskolarik onena. Euskaraz ikasi eta bizitzeko, ostera, gune babestuak behar izaten dira, arestian zerrendatu ditugun baldintzak bermatuko dituztenak. Kuadrillategi euskaraz bizitzen hasteko koadrilei eskaini zaien gune babestu bat dugu.
Gauzak horrela, hona hemen gure oinarri teorikoak laburbilduta:
* Hizkuntzazko jokaera, jokaera kolektiboa da, taldeak adostu eta arautzen duena.
* Hizkuntza ohituraren trataerak ikuspegi kolektiboa eskatzen du, horregatik hartzen dugu taldea gure esku-hartzearen unitatetzat.
* Taldeak esperimentatzeko gogoa adierazi behar du, hots, esplizitatu egin behar du prest dagoela baldintza jakin batzuetan gurean parte hartzeko; eta ondorioz, euskaraz jarduteko prest dagoela.
* Taldea euskarari eusteko gutxieneko baldintzak betetzen dituen gune babestu batean murgilaraztean datza gure esku-hartzea.
* Denbora epe jakin batean euskaraz jokatzearen poderioz, euskaraz aritzeari buruz dituzten hautemateak alda daitezke. Jokaera arrotza izateari utzita, ohitura bihur daiteke lagunekin euskaraz egitea.
* Gune babestuan errotutako hizkuntzazko jokaera kalean eman dadin, baldintzak bermatuko dituen harreman sareari eutsi beharko dio taldeak gune babestutik kanpo.
Marko metodologikoa
Kuadrillategi egitasmoa gure esku-hartzearen hastapen teoriko eta metodologikoetan sakontzeko aukera ematen digun ikerketa bada ere, gazteentza euskaraz egiten den aisialdi eskaintza bat besterik ez da . Aisialdian gauzatu da gure esku-hartzea eta horrek gure marko metodologikoa baldintzatu du ezinbestean. Gure marko metodologikoaren isla dugu segidako diseinua:
1) Ikerketak aisialdiko eskaintza soilaren itxura hartuko du gazteei aurkezterakoan.
2) 14 urteko gaztetxoei eskainiko zaie egitasmoa; hots, DBHko 3. mailakoei.
3) Bi urte iraungo du egitasmoak; beraz, 16 urte izango dituzte bukatzean.
4) Hiru baldintza bete behar dituzte, ezinbestean, egitasmoan parte hartzeko:
a. Ikasketak B edo D ereduan egitea
b. Taldekako izen-ematea: gutxienez 5 lagunek eman behar dute izena.
c. Egitasmoko jardueretan euskaraz mintzatzea.
5) Egitasmoak bi jarduera mota eskainiko ditu:
a. Kultur lantegiak: 4 orduz astean, herrian bertan.
b. Oporraldietako jarduera ludikoak: herrien artean.
6) Lantegi bakoitzak hiru lagunarte elkartuko ditu eta dinamizatzaile batek hartuko du haren ardura.
7) Hilabetean behin aldatuko dira lantegiko partaideak, hiru lagunarte elkartuz aldi bakoitzean.
8) Lagunarte bakoitzak lau bilera egingo ditu ikasturteko dinamizatzaile batekin, bere asetze mailari neurria hartzeko.
Esan bezala, gure esku-hartzea aisialdian gauzatu da, eta horrek, halabeharrez, gure esku-hartzea baldintzatu du. Izan ere, aisialdia definizioz ezin baita derrigorrezkoa izan, borondatezkoa baizik; hortaz, taldeak gure aisialdi eskaintzan parte hartzea erabakitzen duenean baino ezin izango da esku-hartzea aurrera eraman. Zer dela-eta erabakitzen du, ordea, talde batek gurera hurreratzea? Ikus dezagun jarraian zer eskaintzen duen Kuadrillategik.
* Elkarrekin biltzeko gune fisiko bat.
* Jende berria ezagutzeko aukera.
* Gauza berriak egiteko aukera. Gure helburua, dena den, ez da inor ezertan trebatzea izan, baizik eta denbora librean egin daitezkeen gauzak erakustea. Handik urte gutxira, erabaki ahal izango dute egin dituzten gauzen artean zein duten gustukoen, eta horri ganoraz heldu ahal izango diote federatuz edo elkarteren batera joz.
Kuadrillategik hurreratu diren lagunei behar horiek asetzen badizkie, taldeek behar adina egingo dute Kuadrillategin irauteko. Horregatik, garrantzi handiko kontua da lagunen asetze maila. Etengabe erreparatzen zaio lagunen asetze mailari. Gure esku-hartzearen oinarria da. Kuadrillategik behar horiek asetzea lortzen ez badu, aspertuta, taldeak egitasmoa utziko du, horrela, esku-hartzea ezinezkoa eginez. Egitasmoak behar horiek asetzen dituen heinean, aitzitik, esku-hartzeak aurrera egin ahal izango du, eta taldeek inoiz hizkuntzazko jokaera euskararen aldera irauli ahal izango dute.
Parte hartzea derrigorrezkoa ez den heinean, gure aisialdi eskaintzaren truke hainbat eskakizun egin ahal izan dizkiogu taldeari. Eskakizunak onartu eta betez gero, taldeak aurrera egin ahal izan du gurean, onartu edo bete ezean, ostera, egitasmotik kanpo geratu da. Zein dira parte hartzeko baldintzak:
* Parte hartuko duten lagunek gutxieneko euskara gaitasuna izatea.
* Taldeko bost lagunek ematea gutxienez izena.
* Gurean daudenean euskara hutsean egitea. Ez zaie euskaraz ondo hitz egiteko eskatu, zailtasunak zailtasun, euskara hutsean egitea baizik.
Kuadrillategin diharduten denboran, lagunak euskara hutsean mintzatu behar dira elkarrekin. Horixe da gure esku-hartzearen funtsa. Baldintza hori bete ezean, ez dago gaztelaniaren aldeko hizkuntzazko ohitura aldatzerik. Nola lortzen dugu, ordea, gurean diharduten denboran lagunak euskara hutsean mintza daitezen? Hain zuzen, euskaraz hitz eginarazten dien testuinguruan murgilduz. Izena emateko garaian, lagunei argi asko azaltzen zaie, Kuadrillategik eskaintzen dien aisialdiaren truke, elkarrekin euskara hutsean egin beharko dutela egitasmoko orduetan. Hortaz, aipatutako testuingurua Kuadrillategi egitasmoa bera dugu. Horregatik diogu testuinguruak hala agintzen dielako egiten dutela gazteek euskaraz elkarrekin. Ez dago, inondik ere, lagunen esku euskaraz egitea edo ez. Kuadrillategin hasten den gazte orok badaki, aisialdiko eskaintzaren truke, euskara hutsean egin beharko duela eta, hitzartutakoa bete ezean, egitasmotik kanpo geratuko dela.
Ikasturte barruan, taldeekin hainbat saio berezi egiten dira. Negoziazio-saioak deritzen horietan, gazteek esaten digute ea eskaintza gustukoa duten. Guk, bestalde, baldintzaren bat bete ezean, egitasmoan jarraitu ahal izateko baldintza bete behar dutela gogorarazten diegu. Hiru asteko epea ematen zaie, eta epe horretan ez badute jokaera aldatzen, egitasmoa utzi egin beharko dutela jakinarazten zaie.
Ikasturte barruan astero bizpahiru orduz lagunarteko lagunekin euskara hutsean diharduen gazteak alda dezake lagunekin euskaraz egiteari buruz zuen hautematea. Guztiz arrotza eta nekeza gertatzen zitzaion jokaera ez zaio ikasturtearen buruan hain arrotza eta nekeza egiten, eta jokaera errepikatzearen poderioz, ohitura bihur daiteke. Horrelaxe lortzen du koadrila batek hizkuntzazko ohitura euskararen aldera iraultzea Kuadrillategitik kanpo.
Kuadrillategi egitasmoaren emaitzak: 2001-2003
Azken hamabi urte hauen buruan gure esku-hartzearen marko teorikoa eta metodologikoa finduz joan gara egun indarrean dagoen diseinua eratu arte. Ikusgai genuen, hala ere, diseinu berriak beteko ote zituen iguripenak.
Diseinu hau 2001. urtean abiatu zen hainbat udalerritan bi ikasturtez. Segidan azalduko ditugun emaitzak bi urteko horri dagozkio, eta irakurleak ikusi ahal izango duenez, emaitzak baikorrak dira. Gure unibertsoa 105 gaztek osatu dute. Azterketa honen alderdi metodologikoak Kuadrillategi 2001-2003: koadriletan euskararen erabilera suspertzeko egitasmoaren emaitzak izeneko liburuan azaltzen dira luze eta zabal.
Ikus ditzagun, bada, emaitzarik aipagarrienak.
Lagunen erabilerari buruzko emaitzak
Kuadrillategi aurretik 55 gaztek euskaraz hitz egiten zuten, hau da, euskararen aldeko joera erakusten zuten. Hortaz, 50 gaztek baino ezin zuten euskararen erabilera hobetu. Ondorengo taulan ikus daitekeenez, bi ikasturteren buruan nabarmen egin du gora joera garbirik erakusten ez zuten gazteen kopuruak. Gora egin du euskararen aldeko joera erakusten zuten gazteen kopuruak ere, baina modu apalagoan. Kuadrillategi aurretik gaztelaniaren aldeko joera erakusten zuten gazteei dagokienez, berriz, erabat murriztu da kopurua (ikus 1.taula).
Ikus dezagun, hala ere, emaitzen bilakaera nola gertatu den (2. taula).
Kuadrillategi aurretik, 55 gaztek erakusten zuten euskararen aldeko joera. Horietatik 51 gaztek bukaeran ere euskararen aldeko joera erakusten jarraitu du. Izandako galera, beraz, ez da esanguratsua izan, 4 lagun besterik ez. Aitzitik, erabilera hobe zezaketen 50 gazte horien artean 23 gaztek lortu dute erabilera hobetzea, hau da, erabilera hobe zezaketen gazteen %62k. Horietatik 11 gaztek, gainera, euskararen aldeko joera erakustea lortu dute, erabilera hobe zezaketen gazteen %22k. Gainerako 20 gazteek modu nabarmenean hobetu dute erabilera maila, baina ez dute lortu helburua erabat gauzatzea. Galerak, oraingoan ere, ikus daitekeenez ez dira esanguratsuak izan. Aurretik aipatu dugun laukoteari beste hiru lagun baino ez zaizkio gaineratu behar. Horiek horrela, gazteen erabilera sustatzeko Kuadrillategi egitasmoa eraginkorra izan dela esan dezakegu.
Lagunen gaitasunari buruzko emaitzak
Gaitasunari dagokionez, emaitzak apalagoak izan badira ere, datuek argi erakusten dute egitasmoan parte hartu duten gazteen ehuneko esanguratsu batek hobetu duela bere gaitasuna. Hori horrela, esan dezakegu gaitasunaren hobetzeari begira ere egitasmoa eraginkorra gertatu dela (ikus 3.taula).
Kuadrillategi aurretik, 51 gaztek hitz egiten zuten euskaraz oso ongi; hortaz, 54 gaztek baino ezin zuten gaitasuna hobetu. Gaitasuna hobe zezaketen gazteen %37k hobetu dute beren gaitasuna Kuadrillategi amaitzean. Hortaz, gaitasunari dagokionez, esan dezakegu izan dela hazkunde adierazgarririk. Edonola ere, multzoak banaka aztertuz gero, ez dirudi multzo guztietan hazkunde esanguratsurik izan denik. Hasieran euskaraz "oso ongi" hitz egiten zuten gazteen multzoan, adibidez, hazkundea txikia izan da; "nahiko ongi" hitz egiten zuten gazteen multzoan, aldiz, hazkundea esanguratsua izan da (ikus 4. taula).
Erabilerarekin gertatu bezala, oraingoan ere galerak ez dira, inolaz ere, esanguratsuak gertatu. Euskaraz oso ongi hitz egiten zuten gazteen multzoan ez da galerarik izan, eta euskaraz nahiko ongi hitz egiten zuten gazteen multzoan, berriz, lagun bakar batek baino ez du atzera egin.
Laburbilduz, beraz, argi dago esku-hartzea euskararen erabilera suspertzeko guztiz eraginkorra dela; berdin dio taldearen ezaugarriak zein diren, esku-hartzean murgilduz gero euskararen erabilerak gora egiten du taldean. Hala ere, hizkuntzazko ohituraren aldaketa prozesua erabat gauzatzeko, taldeak ezaugarri jakin batzuk izan behar ditu bi urteren buruan euskararen aldeko joera erakutsiko badu. Ezaugarri horiek eduki ezean, nekez lortuko du taldeak bi urteren buruan euskararen aldeko joera erakustea, hau da hizkuntzazko ohituraren prozesua erabat gauzatzea. Asko jota, prozesua abiatu ahal izango du gaztelaniaren aldeko joera baztertuz, eta ez da lorpen makala, hori baita lehen urratsa inoiz euskararen aldekoa erakusteko.
Bibliografia komentatua
- JAUREGI ETXANIZ, Pello: Berezko taldeak euskalduntzeko ikas estrategiak. Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua, 1998.
Liburu honetan luze eta zabal azaltzen da gure esku-hartzearen euskarri den marko teorikoa. Lehenengo ikerketa zikloko ikerketaren nondik norakoak ere biltzen dira. Liburu mardula da, doktorego tesi bati dagokion moduan. Sarrera eta oinarri teorikoak biltzen dituen bigarren atalaren irakurketa gomendatzen dut. Lehenengo bi puntuak batik bat, ikuspegi indibidualista versus ikuspuntu kolektiboa, eta berezko taldeak eta hizkuntza sozializazioa izenekoak. Euskalgintzan buru-belarri denbora luzean jardun duen gizona dugu Jauregi. Oso ondo ezagutzen du euskalgintza, eta egun indarrean dagoen hainbat joerari kritika zorrotza egiten dio aipatu ataletan.
-JAUREGI, Pello; EGIZABAL, Diego; HUEGUN, Axier; eta beste: "Kuadrillategi", in Gazteak eta euskara. Gazteen euskararen erabilera sustatzeko gida, Hik Hasi, Lasarte-Oria, 2000 (130-141).
Tesi-lana baino didaktikoagoa, modu argigarri eta labur batez gure esku-hartzearen euskarri den marko teorikoa azaltzen da. Bigarren ikerketa zikloko ikerketaren nondik norakoak ere biltzen dira labur-labur, baita orduko marko metodologikoa ere.
-EGIZABAL OLLOKIEGI, Diego: Kuadrillategi 2001-2003. Koadriletan euskararen erabilera suspertzeko egitasmoaren emaitzak. Caja Laboral-Euskadiko Kutxa, 2000.
Hirugarren ikerketa zikloko ikerketaren nondik norakoak biltzen dira xehetasun osoz. Irakurterraza, esku-hartzearen marko metodologikoa azaltzeaz gain, esku-hartzearen emaitzak ere xehetasun osoz biltzen ditu liburuak. Gure esku-hartzearen eraginkortasunaz jakin nahi duen orok liburu honetara jo beharko du nahitaez.
Koadriletako kideen arteko harremanak hobetzen direlakoan, taldeak makina bat arau adostu eta ezartzen ditu. Arauok aitortuak zein aitortu gabeak izan daitezke. Lehenengoak jakinaren gainean betetzen dira, eta bigarrenak, aldiz, oharkabean. Taldean jarraitzearren kide guztiek bete behar dituzte arauak. Kideren batek arauren bat betetzen ez duenean taldea desorekatu egiten da. Taldea, noski, ahalik eta denborarik laburrenean saiatuko da oreka berreskuratzen: a) indarrean zegoen araua aldarrikatuz, edo b) araua apurtu duen jokaera berriaren alde jokatuz, hori ere egokia delakoan kideen arteko harremanak kudeatzeko.
Prozesu hori, dena den, ez da gertatzen talde batzarra deituta edota bozka emanez, jokaera berriaren aurrean modu jakin batean jokatuz baizik, hau da, jokaera berria burutu duen laguna baztertuz, joz, zigortuz, haren kontura barre eginez, harekin haserretuz, hitza ukatuz eta abar. Jokaera berriaren aurrean, dena den, ez dute kide guztiek zertan berdin jokatu. Izango dira jokaera arbuiatzen dutenak, baina izango dira jokaera berria goraipatzen dutenak ere. Lehia handia izan daiteke kideen artean arauak zehazteko garaian. Lehia horretan taldea bera desegin daiteke. Talde guztiak aritzen dira etengabe arauak aldatzen edo berresten.
Esan bezala, talde guztiek arautzen dute nolakoa behar duen izan bere baitan kideen arteko harremanak. Gauzak horrela, talde guztiek arautzen dute nolakoa behar duen izan bere baitan kideen arteko hizkuntzazko jokaerak, baita zein hizkuntza erabiliko den ere. Beste era batera esanda, taldeak arautzen du, modu aitortuan nahiz aitortu gabean, taldearen baitan kideek elkarrekin euskaraz edo erdaraz egingo duten.
Zergatik egiten du, orduan, talde batek erdaraz?
Taldeak horrela arautu duelako, hots, talde barruko hizkuntzazko jokaerari eusten dion arautegiak hala agintzen duelako. Jakinaren gainean arau dezake taldeak erdaraz hitz egitea (arau aitortua); maiz, ordea, ez da arrazoirik izaten (aitortu gabeko araua), besterik gabe, ekinaren poderioz erdaraz hitz egitea ohitura bihurtzen da, eta zaila gertatzen zaio taldeari ohitura bihurtu den hizkuntzazko jokaerari aurre egitea.
Nola has daiteke taldea euskaraz bizitzen?
Euskaraz egitea galarazten duen arautegia gaindituz, hau da, ohituraren aurka doan jokaerari helduz: gure kasuan euskara hitz eginez . Erdaraz hitz egiteko ohitura duen talde batean euskaraz egiterakoan, hizkuntza araua apurtzen da. Lehen esan dugunez, gertaera horren aurrean taldeak bi joera har ditzake: aurreko araua aldarrika dezake edo araua apurtu duen jokaera berriaren alde joka dezake, hori ere egokia delakoan. Talde osoak ez du aho batez zertan jokaera berriaren alde edo aurka jarri, gerta daiteke taldeko kideen artean lehia handia piztea.
Kuadrillategiren kasura etorrita, taldeek esplizitatu beharrekoa honako hau da: prest daudela gurean parte hartzeko gutxienezko baldintzak betez, hots, lagunarteko bost lagunekin batera emango dutela izena eta gurean diharduten denbora osoan elkarrekin euskara hutsean egingo dutela. Nola edo hala, gure aisialdi eskaintzan parte hartzeko eskaera egiten duen unetik beretik, koadrilak esplizitatu egiten du baldintza jakin batzuetan jokatzeko prestutasuna, hau da, euskaraz jokatzeko prestutasuna.
Prestutasuna, ordea, ez da gauza nahikoa jokaera berria ohiturazkoa bihurtzeko. Ohikoa ez den hizkuntzan jardutea jokaera berria da. Jokaera berria behin eta berriro gauzatuz baino ez da jokaera automatiko eta ohiturazko egingo. Berezko taldeek, hortaz, elkarrekintzan maiz samar jardun behar dute hizkuntzazko jokaera berria esperimentazio fasetik automatismo fasera igarotzeko.
Zer baldintza bete behar dira talde batean euskararen aldeko jokaera egon dadin?
Badira hainbat baldintza objektibo (soziolinguistiko) bete beharrekoak:
* Taldekide elebakarren presentzia eta taldekide euskaldunen kopurua eta hizkuntza gaitasunaren maila : taldeko lagun guztiek euskaraz jakin behar dute. Oinarrizko gaitasuna, bederen, erakutsi behar dute. Nekez hitz egingo dute elkarrekin euskaraz, euskaraz txintik ez dakitenek. Erdal elebakarren presentziak, esaterako, erabat zapuztu ditzake hizkuntzazko jokaera euskararen aldera mugitzeko ahalegin guztiak. Taldekide euskaldunen kopurua eta hizkuntza gaitasuna zenbat eta handiagoa izan, orduan eta errazago bideratuko da hizkuntzazko ohituraren aldaketa.
* Euskaldunak eta erdaldunak taldearen egituran betetzen duten funtzioa, betetzen duten tokia : taldeko lidergoa euskaldunen esku egonda, erdaldunen esku egonda baino errazago egingo du aurrera prozesuak.
*Taldea mugitzen den giroa : prozesuak errazago egingo du aurrera testuinguru euskaldun batean erdaldun batean baino.
Baldintza objektiboaz gain, badira beste hainbat baldintza subjektibo (psikolinguistiko) ere bete behar direnak. Hona hemen jokaera berria lor dadin hiztunarengan eman behar diren hautemateak:
* Jokaera berria desiragarritzat jo behar du hiztunak. Euskararen kontrakoek edo axolagabeek ezer gutxi egingo dute lagunartean euskaraz egin dadin. Izan daitezke, gainera, euskaraz ulertzearekin konformatzen direnak, edota euskararen aldeko jaialdi erraldoietan euskaraz egitearekin konformatzen direnak. Horiek ere ezer gutxi egingo dute lagunartean euskaraz egin dadin.
* Jokaera berria egingarritzat eta erabilgarritzat jo behar du hiztunak, hau da, euskaraz ere kideen arteko harremanak modu egokian kudea daitezkeela hauteman behar du. Euskaraz galdetu, agindu, adierazi, maitatu, zirikatu, zein gorrotatu ezin dela uste duenak nekez egingo du euskaraz taldean.
* Jokaera berriak neurriko ahalegina eskatzen diola hauteman behar du hiztunak. Euskaraz egiterakoan neke-penetan eta izerdi patsetan egoten den lagunak nekez izango du euskaraz egiteko gogorik.
Kalean, gutxitan sortzen dira baldintza horiek guztiak aldi berean. Gaztelaniari dagokionez, ordea, kalean maiz sortzen dira baldintza horiek guztiak. Kalea dugu, zalantzarik gabe, gaztelaniaz ikasi eta bizitzeko eskolarik onena. Euskaraz ikasi eta bizitzeko, ostera, gune babestuak behar izaten dira, arestian zerrendatu ditugun baldintzak bermatuko dituztenak. Kuadrillategi euskaraz bizitzen hasteko koadrilei eskaini zaien gune babestu bat dugu.
Gauzak horrela, hona hemen gure oinarri teorikoak laburbilduta:
* Hizkuntzazko jokaera, jokaera kolektiboa da, taldeak adostu eta arautzen duena.
* Hizkuntza ohituraren trataerak ikuspegi kolektiboa eskatzen du, horregatik hartzen dugu taldea gure esku-hartzearen unitatetzat.
* Taldeak esperimentatzeko gogoa adierazi behar du, hots, esplizitatu egin behar du prest dagoela baldintza jakin batzuetan gurean parte hartzeko; eta ondorioz, euskaraz jarduteko prest dagoela.
* Taldea euskarari eusteko gutxieneko baldintzak betetzen dituen gune babestu batean murgilaraztean datza gure esku-hartzea.
* Denbora epe jakin batean euskaraz jokatzearen poderioz, euskaraz aritzeari buruz dituzten hautemateak alda daitezke. Jokaera arrotza izateari utzita, ohitura bihur daiteke lagunekin euskaraz egitea.
* Gune babestuan errotutako hizkuntzazko jokaera kalean eman dadin, baldintzak bermatuko dituen harreman sareari eutsi beharko dio taldeak gune babestutik kanpo.
Marko metodologikoa
Kuadrillategi egitasmoa gure esku-hartzearen hastapen teoriko eta metodologikoetan sakontzeko aukera ematen digun ikerketa bada ere, gazteentza euskaraz egiten den aisialdi eskaintza bat besterik ez da . Aisialdian gauzatu da gure esku-hartzea eta horrek gure marko metodologikoa baldintzatu du ezinbestean. Gure marko metodologikoaren isla dugu segidako diseinua:
1) Ikerketak aisialdiko eskaintza soilaren itxura hartuko du gazteei aurkezterakoan.
2) 14 urteko gaztetxoei eskainiko zaie egitasmoa; hots, DBHko 3. mailakoei.
3) Bi urte iraungo du egitasmoak; beraz, 16 urte izango dituzte bukatzean.
4) Hiru baldintza bete behar dituzte, ezinbestean, egitasmoan parte hartzeko:
a. Ikasketak B edo D ereduan egitea
b. Taldekako izen-ematea: gutxienez 5 lagunek eman behar dute izena.
c. Egitasmoko jardueretan euskaraz mintzatzea.
5) Egitasmoak bi jarduera mota eskainiko ditu:
a. Kultur lantegiak: 4 orduz astean, herrian bertan.
b. Oporraldietako jarduera ludikoak: herrien artean.
6) Lantegi bakoitzak hiru lagunarte elkartuko ditu eta dinamizatzaile batek hartuko du haren ardura.
7) Hilabetean behin aldatuko dira lantegiko partaideak, hiru lagunarte elkartuz aldi bakoitzean.
8) Lagunarte bakoitzak lau bilera egingo ditu ikasturteko dinamizatzaile batekin, bere asetze mailari neurria hartzeko.
Esan bezala, gure esku-hartzea aisialdian gauzatu da, eta horrek, halabeharrez, gure esku-hartzea baldintzatu du. Izan ere, aisialdia definizioz ezin baita derrigorrezkoa izan, borondatezkoa baizik; hortaz, taldeak gure aisialdi eskaintzan parte hartzea erabakitzen duenean baino ezin izango da esku-hartzea aurrera eraman. Zer dela-eta erabakitzen du, ordea, talde batek gurera hurreratzea? Ikus dezagun jarraian zer eskaintzen duen Kuadrillategik.
* Elkarrekin biltzeko gune fisiko bat.
* Jende berria ezagutzeko aukera.
* Gauza berriak egiteko aukera. Gure helburua, dena den, ez da inor ezertan trebatzea izan, baizik eta denbora librean egin daitezkeen gauzak erakustea. Handik urte gutxira, erabaki ahal izango dute egin dituzten gauzen artean zein duten gustukoen, eta horri ganoraz heldu ahal izango diote federatuz edo elkarteren batera joz.
Kuadrillategik hurreratu diren lagunei behar horiek asetzen badizkie, taldeek behar adina egingo dute Kuadrillategin irauteko. Horregatik, garrantzi handiko kontua da lagunen asetze maila. Etengabe erreparatzen zaio lagunen asetze mailari. Gure esku-hartzearen oinarria da. Kuadrillategik behar horiek asetzea lortzen ez badu, aspertuta, taldeak egitasmoa utziko du, horrela, esku-hartzea ezinezkoa eginez. Egitasmoak behar horiek asetzen dituen heinean, aitzitik, esku-hartzeak aurrera egin ahal izango du, eta taldeek inoiz hizkuntzazko jokaera euskararen aldera irauli ahal izango dute.
Parte hartzea derrigorrezkoa ez den heinean, gure aisialdi eskaintzaren truke hainbat eskakizun egin ahal izan dizkiogu taldeari. Eskakizunak onartu eta betez gero, taldeak aurrera egin ahal izan du gurean, onartu edo bete ezean, ostera, egitasmotik kanpo geratu da. Zein dira parte hartzeko baldintzak:
* Parte hartuko duten lagunek gutxieneko euskara gaitasuna izatea.
* Taldeko bost lagunek ematea gutxienez izena.
* Gurean daudenean euskara hutsean egitea. Ez zaie euskaraz ondo hitz egiteko eskatu, zailtasunak zailtasun, euskara hutsean egitea baizik.
Kuadrillategin diharduten denboran, lagunak euskara hutsean mintzatu behar dira elkarrekin. Horixe da gure esku-hartzearen funtsa. Baldintza hori bete ezean, ez dago gaztelaniaren aldeko hizkuntzazko ohitura aldatzerik. Nola lortzen dugu, ordea, gurean diharduten denboran lagunak euskara hutsean mintza daitezen? Hain zuzen, euskaraz hitz eginarazten dien testuinguruan murgilduz. Izena emateko garaian, lagunei argi asko azaltzen zaie, Kuadrillategik eskaintzen dien aisialdiaren truke, elkarrekin euskara hutsean egin beharko dutela egitasmoko orduetan. Hortaz, aipatutako testuingurua Kuadrillategi egitasmoa bera dugu. Horregatik diogu testuinguruak hala agintzen dielako egiten dutela gazteek euskaraz elkarrekin. Ez dago, inondik ere, lagunen esku euskaraz egitea edo ez. Kuadrillategin hasten den gazte orok badaki, aisialdiko eskaintzaren truke, euskara hutsean egin beharko duela eta, hitzartutakoa bete ezean, egitasmotik kanpo geratuko dela.
Ikasturte barruan, taldeekin hainbat saio berezi egiten dira. Negoziazio-saioak deritzen horietan, gazteek esaten digute ea eskaintza gustukoa duten. Guk, bestalde, baldintzaren bat bete ezean, egitasmoan jarraitu ahal izateko baldintza bete behar dutela gogorarazten diegu. Hiru asteko epea ematen zaie, eta epe horretan ez badute jokaera aldatzen, egitasmoa utzi egin beharko dutela jakinarazten zaie.
Ikasturte barruan astero bizpahiru orduz lagunarteko lagunekin euskara hutsean diharduen gazteak alda dezake lagunekin euskaraz egiteari buruz zuen hautematea. Guztiz arrotza eta nekeza gertatzen zitzaion jokaera ez zaio ikasturtearen buruan hain arrotza eta nekeza egiten, eta jokaera errepikatzearen poderioz, ohitura bihur daiteke. Horrelaxe lortzen du koadrila batek hizkuntzazko ohitura euskararen aldera iraultzea Kuadrillategitik kanpo.
Kuadrillategi egitasmoaren emaitzak: 2001-2003
Azken hamabi urte hauen buruan gure esku-hartzearen marko teorikoa eta metodologikoa finduz joan gara egun indarrean dagoen diseinua eratu arte. Ikusgai genuen, hala ere, diseinu berriak beteko ote zituen iguripenak.
Diseinu hau 2001. urtean abiatu zen hainbat udalerritan bi ikasturtez. Segidan azalduko ditugun emaitzak bi urteko horri dagozkio, eta irakurleak ikusi ahal izango duenez, emaitzak baikorrak dira. Gure unibertsoa 105 gaztek osatu dute. Azterketa honen alderdi metodologikoak Kuadrillategi 2001-2003: koadriletan euskararen erabilera suspertzeko egitasmoaren emaitzak izeneko liburuan azaltzen dira luze eta zabal.
Ikus ditzagun, bada, emaitzarik aipagarrienak.
Lagunen erabilerari buruzko emaitzak
Kuadrillategi aurretik 55 gaztek euskaraz hitz egiten zuten, hau da, euskararen aldeko joera erakusten zuten. Hortaz, 50 gaztek baino ezin zuten euskararen erabilera hobetu. Ondorengo taulan ikus daitekeenez, bi ikasturteren buruan nabarmen egin du gora joera garbirik erakusten ez zuten gazteen kopuruak. Gora egin du euskararen aldeko joera erakusten zuten gazteen kopuruak ere, baina modu apalagoan. Kuadrillategi aurretik gaztelaniaren aldeko joera erakusten zuten gazteei dagokienez, berriz, erabat murriztu da kopurua (ikus 1.taula).
Ikus dezagun, hala ere, emaitzen bilakaera nola gertatu den (2. taula).
Kuadrillategi aurretik, 55 gaztek erakusten zuten euskararen aldeko joera. Horietatik 51 gaztek bukaeran ere euskararen aldeko joera erakusten jarraitu du. Izandako galera, beraz, ez da esanguratsua izan, 4 lagun besterik ez. Aitzitik, erabilera hobe zezaketen 50 gazte horien artean 23 gaztek lortu dute erabilera hobetzea, hau da, erabilera hobe zezaketen gazteen %62k. Horietatik 11 gaztek, gainera, euskararen aldeko joera erakustea lortu dute, erabilera hobe zezaketen gazteen %22k. Gainerako 20 gazteek modu nabarmenean hobetu dute erabilera maila, baina ez dute lortu helburua erabat gauzatzea. Galerak, oraingoan ere, ikus daitekeenez ez dira esanguratsuak izan. Aurretik aipatu dugun laukoteari beste hiru lagun baino ez zaizkio gaineratu behar. Horiek horrela, gazteen erabilera sustatzeko Kuadrillategi egitasmoa eraginkorra izan dela esan dezakegu.
Lagunen gaitasunari buruzko emaitzak
Gaitasunari dagokionez, emaitzak apalagoak izan badira ere, datuek argi erakusten dute egitasmoan parte hartu duten gazteen ehuneko esanguratsu batek hobetu duela bere gaitasuna. Hori horrela, esan dezakegu gaitasunaren hobetzeari begira ere egitasmoa eraginkorra gertatu dela (ikus 3.taula).
Kuadrillategi aurretik, 51 gaztek hitz egiten zuten euskaraz oso ongi; hortaz, 54 gaztek baino ezin zuten gaitasuna hobetu. Gaitasuna hobe zezaketen gazteen %37k hobetu dute beren gaitasuna Kuadrillategi amaitzean. Hortaz, gaitasunari dagokionez, esan dezakegu izan dela hazkunde adierazgarririk. Edonola ere, multzoak banaka aztertuz gero, ez dirudi multzo guztietan hazkunde esanguratsurik izan denik. Hasieran euskaraz "oso ongi" hitz egiten zuten gazteen multzoan, adibidez, hazkundea txikia izan da; "nahiko ongi" hitz egiten zuten gazteen multzoan, aldiz, hazkundea esanguratsua izan da (ikus 4. taula).
Erabilerarekin gertatu bezala, oraingoan ere galerak ez dira, inolaz ere, esanguratsuak gertatu. Euskaraz oso ongi hitz egiten zuten gazteen multzoan ez da galerarik izan, eta euskaraz nahiko ongi hitz egiten zuten gazteen multzoan, berriz, lagun bakar batek baino ez du atzera egin.
Laburbilduz, beraz, argi dago esku-hartzea euskararen erabilera suspertzeko guztiz eraginkorra dela; berdin dio taldearen ezaugarriak zein diren, esku-hartzean murgilduz gero euskararen erabilerak gora egiten du taldean. Hala ere, hizkuntzazko ohituraren aldaketa prozesua erabat gauzatzeko, taldeak ezaugarri jakin batzuk izan behar ditu bi urteren buruan euskararen aldeko joera erakutsiko badu. Ezaugarri horiek eduki ezean, nekez lortuko du taldeak bi urteren buruan euskararen aldeko joera erakustea, hau da hizkuntzazko ohituraren prozesua erabat gauzatzea. Asko jota, prozesua abiatu ahal izango du gaztelaniaren aldeko joera baztertuz, eta ez da lorpen makala, hori baita lehen urratsa inoiz euskararen aldekoa erakusteko.
Bibliografia komentatua
- JAUREGI ETXANIZ, Pello: Berezko taldeak euskalduntzeko ikas estrategiak. Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua, 1998.
Liburu honetan luze eta zabal azaltzen da gure esku-hartzearen euskarri den marko teorikoa. Lehenengo ikerketa zikloko ikerketaren nondik norakoak ere biltzen dira. Liburu mardula da, doktorego tesi bati dagokion moduan. Sarrera eta oinarri teorikoak biltzen dituen bigarren atalaren irakurketa gomendatzen dut. Lehenengo bi puntuak batik bat, ikuspegi indibidualista versus ikuspuntu kolektiboa, eta berezko taldeak eta hizkuntza sozializazioa izenekoak. Euskalgintzan buru-belarri denbora luzean jardun duen gizona dugu Jauregi. Oso ondo ezagutzen du euskalgintza, eta egun indarrean dagoen hainbat joerari kritika zorrotza egiten dio aipatu ataletan.
-JAUREGI, Pello; EGIZABAL, Diego; HUEGUN, Axier; eta beste: "Kuadrillategi", in Gazteak eta euskara. Gazteen euskararen erabilera sustatzeko gida, Hik Hasi, Lasarte-Oria, 2000 (130-141).
Tesi-lana baino didaktikoagoa, modu argigarri eta labur batez gure esku-hartzearen euskarri den marko teorikoa azaltzen da. Bigarren ikerketa zikloko ikerketaren nondik norakoak ere biltzen dira labur-labur, baita orduko marko metodologikoa ere.
-EGIZABAL OLLOKIEGI, Diego: Kuadrillategi 2001-2003. Koadriletan euskararen erabilera suspertzeko egitasmoaren emaitzak. Caja Laboral-Euskadiko Kutxa, 2000.
Hirugarren ikerketa zikloko ikerketaren nondik norakoak biltzen dira xehetasun osoz. Irakurterraza, esku-hartzearen marko metodologikoa azaltzeaz gain, esku-hartzearen emaitzak ere xehetasun osoz biltzen ditu liburuak. Gure esku-hartzearen eraginkortasunaz jakin nahi duen orok liburu honetara jo beharko du nahitaez.
