URRUTIA, Iñigo:
Zerk bultzata hartu zenuen hizkuntza eskubideak eta hezkuntza lotzen dituen gai honi buruzko tesia egiteko erabakia?
Beti izan dut argi hizkuntzari buruzko tesi juridiko bat egin nahi nuela, euskarari lotutako tesi juridiko bat. Euskararen normalkuntza prozesuari begira, hezkuntzatik abiatzea egoki iruditu zitzaidan, oinarri-oinarrietatik abiatzea.
Tesi bat egiten denean, ekarpen bat egin ohi da. Zureak zer ekarpen egiten du?
Batetik, atzera begira jarri naiz eta historian zehar euskarak eta irakaskuntzak zer lotura izan duten aztertu dut, baina ikuspegi juridikotik. Sarritan atzera begira jartzen garenean, iragan gertuari begiratzen diogu gehienbat. Ni saiatu naiz XVIII. mendetik abiatuta, testuinguru historiko bakoitzean zein arau zeuden indarrean ikusten: zer ikuspegi arautzen ziren, zer titulu zeuden, estatuak nola joan ziren arauak egiten... eta hori guztia Euskal Herrian erkatzen.
Bestetik, etorkizunari begira jarrita, diagnostiko bat egin dut. EAEko, Nafarroako eta Iparraldeko arazo nagusiak zein diren aztertu dut eta oraindik hausnarketagai diren erronka batzuk badauzkagula ikusi dut. Adibidez, integrazio kontzeptua. Euskal Herriko gizarteak askoz ere integratuagoa izan beharko luke hizkuntza aldetik. Lurralde bakoitzeko egoera desberdina da, baina finean, ikuspegi orokor batetik begiratuta, nik uste dut beharrezkoa dela gizarte integratuago bat sortzea. Eta kohesio hori hizkuntzaren aldetik bilatu behar dugu. Desberdintasun administratiboak badira eta aldaketa kultura batzuk behar dira. Euskal Herri osko integrazioa lortzeko hizkuntzaren integraziotik abiatu behar dugu, euskararen bidezko integraziotik. Abiapuntu horretatik hasi behar dugu denok.
Hizkuntzaren bidezko integrazio horretan, zer funtzio du hezkuntzak ?
Kohesio hori hizkuntzaren bitartez bilatu behar da, eta hor hezkuntzak pisu handia du. Hezkuntza sistemak hiru ezaugarri izan behar ditu, eraldatzailea izan behar da, integratzailea eta desberdintasunen orekatzailea. Hiru horiek badute hizkuntza aurpegirik. Hau da, Euskal Herriko hezkuntza sistemek hizkuntza eraldaketari bide eman behar diote, hizkuntzaren bitartez gizartearen integrazioari bide eman, eta hizkuntzen arteko desorekak, hezkuntzaren bitartez orekatu behar dira. Nik uste dut hizkuntza integrazio hori hezkuntzaren bitartez soilik gerta litekeela.
Zentzu horretan, hezkuntza sistemak ezin du, orain arte bezala, bi hizkuntza elkarte sortu: batzuk euskara ezagutzen dutenak eta besteak ezagutzen ez dutenak. Hori ezin da. Hizkuntza hesi hori gainditu egin behar da eta hortik doa nire hausnarketa: integrazioak izan behar du helburua, eta horri begira akaso hezkuntza eredua bera aldatu behar da. EAEn, adibidez, , gertatutako aurrerapauso kualtatiboak azpimarratu behar dira, kalitatea eta abar, baina integrazioari begira bada oraindik zer hausnartzerik, hezkuntza sistemak ez baitu lortzen hizkuntza integraziorik.
Hausnarketa hori, akaso, hausnarketa orokorrago baten barruan kokatu beharko litzateke. Agian galdetu beharko genuke normalkuntza prozesuaren azken helburua zein den. Katalunian, esate baterako, hori oso argi daukate: hizkuntza propioari ematen zaio lehentasuna. Hizkuntza eskubideak hizkuntza propioan zein Katalunian ofiziala den beste hizkuntzan bermatzen dira, baina gizarte bezala, normalkuntza prozesuaren azken puntua zein den oso argi dago. Uste dut Euskal Herrian hausnarketa horretan askoz gehiago sakondu behar dugula eta hori da tesian diodana. Nik ez dakit, baina ez zait iruditzen etorkizuneko gizartea gizarte elebidun bat izan behar denik, baizik eta kide eleanitzez osatutako gizarte euskalduna. Hau da, gizarteko partaideek eleanitzak izan behar dute etorkizunean, baina gizartea bera euskaraz funtzionatzeko moduan jarri beharko genuke hezkuntza sistemaren bitartez.
Zer desberdintasun ikusten dituzu gizarte elebidunaren eta kide eleanitzez osatutako gizarte euskaldunaren artean?
Gizarte elebidunean, bi hizkuntzatan funtzionatu ahal izateko planifikazioa egiten da administratiboki: kartel guztiak bi hizkuntzatan, seinale guztiak bi hizkuntzatan...
Kide eleanitzez osatutako gizartean hizkuntza propioari, gure kasuan euskarari, lehentasuna ematen zaio. Maila desberdinetan daude. Horretarako berezko hizkuntzaren kontzeptua garatu behar da juridikoki eta lehentasuna eman. Dena dela, horrek ez du esan nahi, bi hizkuntzak ofizialak diren heinean, hizkuntza eskubide indibidualak errespetatu behar ez direnik. Esan nahi dena da, gizarteko funtzioak printzipioz euskaraz burutu beharko liratekeela, eta neurri berean administrazioak hizkuntza eskubideak bermatu beharko lituzkeela. Ofizialtasunak (bikoitza) eta hizkuntza propioaren kontzeptuak plano juridiko desberdinetan operatzen dute. Aurrena hizkuntza eskubide indibidualei lotuta dago eta bigarrenak izaera soziala, funtzionala, du . Kataluniako eredua eta eredu bakar horretarantz abiatu beharko genukeela uste dut.
Zer bide proposatzen dituzu eredu bakarrerantz jotzeko?
Gaur egungo legediatik abiatuta trantsizio hori nola egin beharko litzatekeen edo zer babes juridiko dagoen aipatzen dut tesian.
Uste dut egungo legedia beste era batera ulertu beharko dugula, beste interpretazio batzuk egin behar ditugula. Hezkuntza prozesuaren barruan euskararen ezagutza eraginkorra integratu behar dela iruditzen zait. Hori ezin da kanpotik baldintzatu. Hau da, gurasoei ematen zaien hizkuntza aukeraketak (hizkuntza ereduen arteko aukeraketa eskubideak) ezin du baldintzatu euskararen ezagutzaren bermea. Hizkuntza ereduek izaera instrumental hutsa dute, aldiz, euskararen ofizialtasunari lotu behar dizkiegu ezagutza helburuak. Bitartekoek ez dute helburua baldintzatzerik. Eta hala bada, bitartekoak aldatu beharko dira. Ikastetxeei aitorturiko autonomian oinarri hartuz, ezagutza helburuak bermatzea hezkuntza prozesuaren barnera ekarri behar da. Horrek esan nahi duena da, ezagutza helburuak bermatzeko euskararen presentzia behikularra areagotu behar bada, ba hala egin beharko dela, ofizialtasunaren eragin juridikoak bermatzearen bidean. Beraz, iruditzen zait badela babes legal nahikoa hizkuntza ereduen deskonfigurazioa behar dela esateko. Lege aldaketa askorik gabe posible da euskararen presentzia behikularra gehitzea.
Beste bide osagarri batzuk ere badira. Esate baterako, hizkuntza planifikatzaileak jartzea ikastetxeetan. Ikus eta neur dezatela gune bakoitzean zein testuinguru soziolinguistikotan txertatzen den ikastetxea, eta horren arabera azter dezatela nolako presentzia beharko lukeen euskara teknikariak. Neur dezatela zein baliabide dituen ikastetxeak, nola gehitu behar den euskararen presentzia... Horrek eredu klasikoaren deskonfigurazioa ekarri beharko luke.
Juridikoki hori egiteko aukerarik ba al dago?
Bai, hizkuntza normalkuntza prozesuei lotuta, araudi aldaketak egin daitezke. Hori gertatu zen Katalunian; dekretu bidez katalanaren presentzia behikularra gehituz joan zen. Hori izan zen Auzitegi Konstituzionalean errekurtsoa jartzearen arrazoia. Araudi bidez katalanaren presentzia behikularra gehituz joan zenez, ordura arteko hezkuntza sistema kolokan jarri zen. Azken dekretuak zioen Gaztelania ikasgaia eta beste ikasgai bat gaztelaniaz egin zitezkeela, baina gainontzekoa katalanez. Auzitegi Konstituzionalean planteatu zen auzia eta, behin ebatzita, berriz ere Espainiako Auzitegi Gorenera. Haren sententzia zera izan zen: Auzitegi Konstituzionalaren sententzian oinarrituta, araudiari bide zabala eskaintzen zaiola hizkuntzaren normalkuntzan eragiteko, eta araudia nahiko tresna egokia izan daitekeela aurrerapauso baten gainean beste bat egin dadin. Legea baliabide juridiko zurrenegia bihur daiteke berez dinamikoa izan behar den normalkuntza prozesuari behar bezala heltzeko. Dekretuari bide zabala utzi zaio hizkuntza eskubideetan eragiteko.
EAEren kasuan, dekretu bidezko horrelako aldaketarik egin al liteke?
Bai. Euskal Eskola Publikoaren Legeak oso argi esaten du Eusko Jaurlaritzak aztertu eta berdefinitu behar dituela arau horiek, baina aldi berean, oso argi uzten du hizkuntza ereduek izaera instrumentala dutela. Auzitegi Konstituzionalaren jurisprudentzia ere oso argia da horretan: irakaskuntza sistemak edo ereduek izaera instrumentala izan behar dute, xedea hizkuntzen ezagutza bermatzea delako.
Alde horretatik, bigarren faktore horri begira egin behar den azterketa zera da: zenbateko presentzia behikularra behar da euskararen ezagutza nahikoarekin atera daitezen ikasleak. Azterketa hori egin ondoren, presentzia behikular hori ezarri beharko litzateke ikastetxeetan, legeak ezartzen duen helburua bermatzea delako lehentasunezkoa. Eta hori ez dago mugatzerik kanpotik gurasoek egiten duten aukeraketaren bitartez. Kanpotik egiten den aukeraketak ez dauka baldintzatzerik hezkuntzak bermatu behar dituen helburuak. Nahiz eta hori horrela izan, ez da ahaztu behar hizkuntza aukeratzeko eskubideak lege oinarria duela, beraz, eredu klasikoen deskonfigurazioaz hitz egin daiteke, baina eredu bakarrerantz abiatzeko, lege aldaketa egin beharko litzateke.
Juridikoki ereduen sistema alda baldin badaiteke, zergatik ez da aldatzen?
Politikoki kostu handiko kontua izango dela pentsatzen dut. 1992an sinatutako eskola itunean jada esaten zen hizkuntza ereduak berrikusi behar zirela, baina politikoki zuhurra zirudiela mantentzea.
Horrez gain, hezkuntza arloa konplexua da eta hainbat faktorek eragiten dute. Esate baterako, funtzionario nahikoak behar dira trantsizio hori garatzeko. Gaur egungo arazo nagusietako bat hori izan liteke: irakasleen aldetik prestakuntza nahikorik ez dagoela aldaketa hori egiteko.
Birziklaia prozesuak ugari izan dira eta emaitzak positiboak izan direla uste dut, eta hori azpimarratu egin behar dela. Baina hori esan ondoren, baita ere esan behar da hezkuntza sistemak ezin dituela bi hizkuntza elkarte sortu. Integrazio printzipioa eraginkorragoa bihurtu behar dugu.
Gaur egungo ereduen sistema bi hizkuntza elkarte sortzen ari dela uste al duzu?
Banaketa sistemaren erronka nagusia hori gainditzea izan bada ere, gainditzerik ez duela izan uste dut. Eta hori da hezkuntza sistemak egiterik ez daukana. Integrazioa lortu behar du. Ez dauka bide ematerik hizkuntza hesi bat sortzeari, eta hori gainditzeko neurriak hartu behar ditu. Ondorio hori ez da nahita bilatutakoa, noski, baina praktikan hala gertatzen denez, konponbidea bilatu behar zaio berehala. A ereduak ez badu euskalduntzen, hezkuntza sistemak zerbait egin behar du Euskal Herriko gizartearen hizkuntza integrazioa gauzatzeko. Bestela, oso egoera okerrera joango gara.
Beraz, bi aukera daude: A eredua inhanizioz hiltzen uztea edo ereduen sistema aldatzea. Lehenengo bidea A ereduaren balizko iraungitze dataz baliatzen da, baina ez dela oso zuzena iruditzen zait. Askoz ere zintzoagoa litzateke aldaketen bitartez sistema bakarrerantz abiatzea.
1992ko Europako Hizkuntza Gutxituen Karta 2001ean sinatu zuen Espainiako Gobernuak. Zer ondorio ekarri ditu?
Kartak konpromiso maila desberdinak hartzeko aukera ematen du. Espainiako Gobernuak hizkuntza ofizialei begira konpromisorik altuenak hartu ditu, eta hizkuntza ofizialak ez direnen kasuan malgutu egiten ditu bere konpromisoak.
Nola ikusten duzu Nafarroako egoera Karta sinatu ondoren ?
Nagusiki zonifikazioa berrikusi behar dela uste dut. Europako Hizkuntza Gutxituen Karta indarrean sartu denetik, zonifikazioa beste modu batera irakurri behar da. Zonifikazioak ezin du balio euskararen eskaria blokeatzeko. Horretarako baliagarria bada, edo izatez eragin hori sortzen badu, ez litzateke zilegia izango. Zonifikazioak soilik balio dezake baldin eta testuinguru soziolinguistiko bakoitzean euskararen aurrerapausoei egokitzeko bada. Horretarako baliagarri ez bada, ez litzateke Europako Kartaren araberakoa izango.
Zonalde mistoan euskararen egoera eta hedapena ez dira oso argiak izan, eta orain, Kartan oinarrituta, esan liteke Espainiako Gobernuak hartu dituen konpromisorik nagusienak zonalde mistoan aplika daitezkeela zalantzarik gabe.
Eremu ez euskaldunean Vascuencearen Legeak ez du baimentzen euskarazko irakaskuntzarik. Zer dio Europako Kartak horren gainean?
Europako Kartaren kontrakoa da. Garbi dio ez dagoela mugatzerik euskararen irakaskuntza euskaraz ematen delako; hots, euskara ezin liteke arrazoi izan mugak jartzeko. Mugatu liteke irakaskuntza sistema hori ez bada egokitzen arau kurrikularretara, kopuruetara edo beste zerbaitera. Baina ez dago mugatzerik hizkuntza gutxitu batean irakasten delako. Ikastetxe horiei baimena ez ematearen arrazoia baldin bada euskara erabiltzen dutela irakaskuntzako hizkuntza bezala, ez baimentze hori Europako Kartaren kontrakoa izango litzateke erabat. Eta baita nazioarteko beste hitzarmen batzuen kontrakoa ere. Guztiz antijuridikoa litzateke.
Nafarroako Gobernuak I eta J eredu berriak jarri nahi ditu ingelesa hizkuntza behikular moduan sartuz eta euskaren kaltetan.
Kanpoko hizkuntzak eta hizkuntza propioak ez dira maila berekoak. Berezko hizkuntzaren garapena eta horiek ezagutzeko eskubidea gizartearen garapenari lotua dago, eta babestua dago nazioarteko zuzenbidean.
Kanpoko hizkuntzak ikastea, ordea, beste plano batean kokatzen da. Aberastasun pertsonala dakar, eta hori hala izanik, hezkuntza sistemak atzerriko hizkuntzen ezagutza bermatu beharko luke. Baina horrekin ez da nahastu behar hizkuntza propioaren hedapen juridikoa eta kontzeptuak hezkuntza sistemaren gainean islatu behar dituen eragina juridikoak. Euskara Nafarroa osoko hizkuntza propioa da, hala dago ezarria Vascuencearen Legean gaztelaniarekin batera. Eta horrek esan nahi du gizarte garapenerako, eta gizarte funtzio komunikatiboak bideratzeko hizkuntza bihurtu behar duela. Inori bururatuko al litzaioke gaztania eta ingelesaren arteko hautaketa eskubidea Madrilen proposatzea?
Gurasoak euskara edo ingelesa aukeratzen jartzera errorea iruditzen zait. Batetik, hizkuntzek ez dutelako maila berean funtzionatzen. Eta bestetik posible delako Nafarroako hizkuntza propiok ezagutzea hezkuntza sistemaren bidez eta horrez gain kanpoko hizkuntza bat edo bi. Gurasoak aukeraketa horren aurrean jartzeak irizpide politiko bat erakusten du.
Irizpide politiko horren aurrean, ez al da posible zerbait egitea?
Nafarroan hizkuntzaren gaiak pisu politiko handia du. Euskararen normalkuntzaren alde edo kontra jartzea posizionamendu bat da. Eta horrek ez dauka logikarik. Ez dago ulertzerik hemendik at. Nafarroa da bere hizkuntza propio baten kontra legislatzen ari den Europako herri bakarra, eta hori ez dago ulertzerik. Frisiako lagun batek hala esaten zidan, ez zegoela ulertzerik.
Ikuspegi juridikotik hizkuntza propioari lehentasuna eman behar zaio. Beraz, administrazioak hizkuntza horren ezagutza sustatu beharko luke, hizkuntza propioa delako kolektibo horren bereizgarria.
Egia da, ordea, Nafarroan, eta baita EAEn ere, hizkuntza propioren kontzeptua ez dagoela garatua.
Eta zer ondorio dakartza horrek?
Nafarroan bi hizkuntza hartzen dira propiotzat: euskara eta gaztelania. Horrek propioaren esanahia edo kontzeptua neutralizatu egiten ditu. EAEn, adibidez, bi hizkuntza ofizial daude, baina bat da propioa, euskara.
Hizkuntza ofizialtasunak eskubideak sortzen ditu, baina hizkuntza propioak esan nahi du gizarte bezala garatzeko aukera zabaltzen duela. Hau da, hizkuntza horretan gizarte funtzio guztiak burutu behar direla. Konpromiso berezi bat agertzen du propiotasun horrek. Eta Nafarroan kontzeptu hori neutralizatu egiten da; bi hizkuntzak propiotzat joz gero, ez da bata bestearen gainetik jartzen, biei lehentasun bera ematen zaie.
Dena dela, horrek argi uzten du propioak ez diren hizkuntzak ezin pareka daitezkeela propiotzat dituen hizkuntzekin, ingelesa kasu.
Frantziako Gobernuak ez du Europako Hizkuntza Gutxituen Karta sinatu oraindik. Zer irakurketa egiten duzu?
Egoera erabat anakronikoa dela iruditzen zait. Karta hori sinatzekotan izan zenean (zuhurtzia handiz), Estatuko Kontseilu Konstituzionalak esan zuen kartak hizkuntza eskubide kolektiboak zekarzkien neurrian, Frantziako Estatuak ez zeukala sinatzerik. Eta hala gertatu zen. Konstituzioa aldatu beharko litzateke. Ez dira izango Europan estatu asko sinatu gabe gelditu direnak. Hain zuzen, orain Europako Batasunean sartu nahi duten estatu kide berriei baldintza bezala ezartzen zaie Karta hori sinatzea eta gutxieneko hizkuntza berma batzuk barneratzea. Baina Frantziaren kasuan ez da gauzatu.
Horrek argi uzten du Frantziako testuinguru politikoan pisu ikaragarria duela hizkuntzaren gaiak, frantsesa beti izan baita Errepublikako elementu aglutinatzailea. Baina hori ere demokratizatzen joan beharko da, gaur egungo egoera erabat antidemokratikoa baita. Edozelan ere, Kartak hizkuntza gutxituen babeserako Europako estandarra agertzen du; eta hala izanik, Frantziak ez du beste biderik, hurbilpen prozesua abiaraztea baizik.
Euskara hizkuntza ofiziala ez denez, euskarazko irakaskuntza ere ez.
2001. urtean Frantziako Hezkuntza ministeritzak hezkuntza elebiduna eraberritzeko araudia onartu zuen. Frantziako historia modernoan, lehenbiziko aldiz arau juridiko batek Iparraldean aspaldi existitzen ziren hizkuntza ereduak aintzat hartu zituen: murgiltze eredua, ordu pareko eredua eta euskara ikasgai bezala hartzen duen eredua. Araudi horiek errekurrituak izan ziren (irakaskuntza sindikatu batzuen ekimenez) eta 2002ko urrian, Estatuko Kontseiluak lehen bi ereduak deuseztatu zituen. Estatuko Kontseiluko jurisprudentzia oso mugatua da. Bi hitzetan laburtuz, zera esaten du: araudiz ez dagoela eskubide horiek aitortzerik. Zergatik? Legeek ez dutelako jasotzen hizkuntza gutxituetan irakaskuntza jasotzeko eskubidea. Eta jaso gabe dagoenez, ez dago arautzerik. Azken finean, ez dagoela lege babesik dio. Euskara, korsikera, okzitaniera edota beste hizkuntza gutxituak ikas daitezkeela dio, baina ikasgai bezala hartuta. Hizkuntza horietaz baliatuz ikasteko lege aukerarik ez dago.
Frantziako Estatua dezentralizazio prozesu batean murgildurik dago. Horrek biderik ireki al lezake?
Interesgarria izan liteke Iparraldea lurralde kolektibitate bezala eratzeari begira. Eta baita hizkuntzari lotutako zereginak dezentralizatzeko ere. Iparraldean lurralde kolektibitate bat edo departamendu bat sortzen bada soilik etor liteke euskararen ofizialtasunari bide emango liokeen marko juridiko berri bat. Korsikako eredua oso aberasgarria gerta dakiguke bide horretan.
Korsikako eredua egokia iruditzen al zaizu?
Oso kasu interesgarria dela uste dut. Estatutu berezi bat onartu zen eta korsikeraren irakaskuntza orokortzeko artikulu batzuk baziren. Egia da hori ahulduz joan zela, baina gaur egun era orokorrean eskaintzen da korsikerazko irakaskuntza. Iparraldean oraindik urrun gaude horretatik.
Irakaskuntzaren funtzioa funtsezkotzat jotzen duzu Iparraldean ere euskararen etorkizunerako?
Bai. Inkesta soziolinguistikoek diote euskara galbidean dagoela eta hori saihesteko neurri bakarra irakaskuntzaren bitartez euskararen ezagutza orokortzea dela. Nik ditudan datuen arabera, euskara edo euskaraz ikasten dutenen ehunekoa nahiko baxua da. 2-11 urte bitartean % 27k euskarazko ereduan ikasten du edo euskara ikasgai bezala du; eta % 72k frantses hutsean ikasten du. 11-18 urte bitartean, hots, Bigarren Hezkuntzan, ehunekoa askoz ere txikiagoa da, % 7 inguru.
EAEn, Nafarroan eta Iparraldean, hiruretan egoera desberdina dela ikusita, hezkuntza eredu bakarrerantz nola abia gintezke?
Erritmo desberdinak ezarri beharko lirateke, baina uste dut integrazio kontzeptua baliagarria dela hezkuntza sistema guztietarako eta orokorrean hartuta. Zer daukagu komunean? Hezkuntza sistemak zer izan behar du? Izan behar du eraldatzailea, integratzailea eta desberdintasunen orekatzailea. Hiru alderdi horiek hartu eta lurralde bakoitzean ezarri behar dira.
Hau guztia martxan jartzeko sakoneko hausnarketa bat egin beharra aipatu duzu. Nork egin behar du?
Gizarte osoak: irakasleek, gurasoek, ikasleek, erakundeek, politikariek... Euskal Herriak berez duen dinamizitatean oinarrituz hausnarketa egin behar da, bai. Euskararen Kontseilua badabil horretan, eta gizarte aldetik zer aldaketa eman behar diren aztertzen ari da, etorkizuneko Euskal Herriak hizkuntza aldetik nolakoa izan behar duen aztertzen ari da, euskararen gizarte mugimenduetatik zer egin beharko litzatekeen.
Horrez gain, maila politikora ere eraman behar da eztabaida hori. Maila horretan ere eztabaidatu behar da hizkuntza aldetik etorkizuneko Euskal Herriak nolakoa izan behar duen. Eta behin hori argituta, hezkuntza sistemaren bidez eragin ahal izango da.
Beti izan dut argi hizkuntzari buruzko tesi juridiko bat egin nahi nuela, euskarari lotutako tesi juridiko bat. Euskararen normalkuntza prozesuari begira, hezkuntzatik abiatzea egoki iruditu zitzaidan, oinarri-oinarrietatik abiatzea.
Tesi bat egiten denean, ekarpen bat egin ohi da. Zureak zer ekarpen egiten du?
Batetik, atzera begira jarri naiz eta historian zehar euskarak eta irakaskuntzak zer lotura izan duten aztertu dut, baina ikuspegi juridikotik. Sarritan atzera begira jartzen garenean, iragan gertuari begiratzen diogu gehienbat. Ni saiatu naiz XVIII. mendetik abiatuta, testuinguru historiko bakoitzean zein arau zeuden indarrean ikusten: zer ikuspegi arautzen ziren, zer titulu zeuden, estatuak nola joan ziren arauak egiten... eta hori guztia Euskal Herrian erkatzen.
Bestetik, etorkizunari begira jarrita, diagnostiko bat egin dut. EAEko, Nafarroako eta Iparraldeko arazo nagusiak zein diren aztertu dut eta oraindik hausnarketagai diren erronka batzuk badauzkagula ikusi dut. Adibidez, integrazio kontzeptua. Euskal Herriko gizarteak askoz ere integratuagoa izan beharko luke hizkuntza aldetik. Lurralde bakoitzeko egoera desberdina da, baina finean, ikuspegi orokor batetik begiratuta, nik uste dut beharrezkoa dela gizarte integratuago bat sortzea. Eta kohesio hori hizkuntzaren aldetik bilatu behar dugu. Desberdintasun administratiboak badira eta aldaketa kultura batzuk behar dira. Euskal Herri osko integrazioa lortzeko hizkuntzaren integraziotik abiatu behar dugu, euskararen bidezko integraziotik. Abiapuntu horretatik hasi behar dugu denok.
Hizkuntzaren bidezko integrazio horretan, zer funtzio du hezkuntzak ?
Kohesio hori hizkuntzaren bitartez bilatu behar da, eta hor hezkuntzak pisu handia du. Hezkuntza sistemak hiru ezaugarri izan behar ditu, eraldatzailea izan behar da, integratzailea eta desberdintasunen orekatzailea. Hiru horiek badute hizkuntza aurpegirik. Hau da, Euskal Herriko hezkuntza sistemek hizkuntza eraldaketari bide eman behar diote, hizkuntzaren bitartez gizartearen integrazioari bide eman, eta hizkuntzen arteko desorekak, hezkuntzaren bitartez orekatu behar dira. Nik uste dut hizkuntza integrazio hori hezkuntzaren bitartez soilik gerta litekeela.
Zentzu horretan, hezkuntza sistemak ezin du, orain arte bezala, bi hizkuntza elkarte sortu: batzuk euskara ezagutzen dutenak eta besteak ezagutzen ez dutenak. Hori ezin da. Hizkuntza hesi hori gainditu egin behar da eta hortik doa nire hausnarketa: integrazioak izan behar du helburua, eta horri begira akaso hezkuntza eredua bera aldatu behar da. EAEn, adibidez, , gertatutako aurrerapauso kualtatiboak azpimarratu behar dira, kalitatea eta abar, baina integrazioari begira bada oraindik zer hausnartzerik, hezkuntza sistemak ez baitu lortzen hizkuntza integraziorik.
Hausnarketa hori, akaso, hausnarketa orokorrago baten barruan kokatu beharko litzateke. Agian galdetu beharko genuke normalkuntza prozesuaren azken helburua zein den. Katalunian, esate baterako, hori oso argi daukate: hizkuntza propioari ematen zaio lehentasuna. Hizkuntza eskubideak hizkuntza propioan zein Katalunian ofiziala den beste hizkuntzan bermatzen dira, baina gizarte bezala, normalkuntza prozesuaren azken puntua zein den oso argi dago. Uste dut Euskal Herrian hausnarketa horretan askoz gehiago sakondu behar dugula eta hori da tesian diodana. Nik ez dakit, baina ez zait iruditzen etorkizuneko gizartea gizarte elebidun bat izan behar denik, baizik eta kide eleanitzez osatutako gizarte euskalduna. Hau da, gizarteko partaideek eleanitzak izan behar dute etorkizunean, baina gizartea bera euskaraz funtzionatzeko moduan jarri beharko genuke hezkuntza sistemaren bitartez.
Zer desberdintasun ikusten dituzu gizarte elebidunaren eta kide eleanitzez osatutako gizarte euskaldunaren artean?
Gizarte elebidunean, bi hizkuntzatan funtzionatu ahal izateko planifikazioa egiten da administratiboki: kartel guztiak bi hizkuntzatan, seinale guztiak bi hizkuntzatan...
Kide eleanitzez osatutako gizartean hizkuntza propioari, gure kasuan euskarari, lehentasuna ematen zaio. Maila desberdinetan daude. Horretarako berezko hizkuntzaren kontzeptua garatu behar da juridikoki eta lehentasuna eman. Dena dela, horrek ez du esan nahi, bi hizkuntzak ofizialak diren heinean, hizkuntza eskubide indibidualak errespetatu behar ez direnik. Esan nahi dena da, gizarteko funtzioak printzipioz euskaraz burutu beharko liratekeela, eta neurri berean administrazioak hizkuntza eskubideak bermatu beharko lituzkeela. Ofizialtasunak (bikoitza) eta hizkuntza propioaren kontzeptuak plano juridiko desberdinetan operatzen dute. Aurrena hizkuntza eskubide indibidualei lotuta dago eta bigarrenak izaera soziala, funtzionala, du . Kataluniako eredua eta eredu bakar horretarantz abiatu beharko genukeela uste dut.
Zer bide proposatzen dituzu eredu bakarrerantz jotzeko?
Gaur egungo legediatik abiatuta trantsizio hori nola egin beharko litzatekeen edo zer babes juridiko dagoen aipatzen dut tesian.
Uste dut egungo legedia beste era batera ulertu beharko dugula, beste interpretazio batzuk egin behar ditugula. Hezkuntza prozesuaren barruan euskararen ezagutza eraginkorra integratu behar dela iruditzen zait. Hori ezin da kanpotik baldintzatu. Hau da, gurasoei ematen zaien hizkuntza aukeraketak (hizkuntza ereduen arteko aukeraketa eskubideak) ezin du baldintzatu euskararen ezagutzaren bermea. Hizkuntza ereduek izaera instrumental hutsa dute, aldiz, euskararen ofizialtasunari lotu behar dizkiegu ezagutza helburuak. Bitartekoek ez dute helburua baldintzatzerik. Eta hala bada, bitartekoak aldatu beharko dira. Ikastetxeei aitorturiko autonomian oinarri hartuz, ezagutza helburuak bermatzea hezkuntza prozesuaren barnera ekarri behar da. Horrek esan nahi duena da, ezagutza helburuak bermatzeko euskararen presentzia behikularra areagotu behar bada, ba hala egin beharko dela, ofizialtasunaren eragin juridikoak bermatzearen bidean. Beraz, iruditzen zait badela babes legal nahikoa hizkuntza ereduen deskonfigurazioa behar dela esateko. Lege aldaketa askorik gabe posible da euskararen presentzia behikularra gehitzea.
Beste bide osagarri batzuk ere badira. Esate baterako, hizkuntza planifikatzaileak jartzea ikastetxeetan. Ikus eta neur dezatela gune bakoitzean zein testuinguru soziolinguistikotan txertatzen den ikastetxea, eta horren arabera azter dezatela nolako presentzia beharko lukeen euskara teknikariak. Neur dezatela zein baliabide dituen ikastetxeak, nola gehitu behar den euskararen presentzia... Horrek eredu klasikoaren deskonfigurazioa ekarri beharko luke.
Juridikoki hori egiteko aukerarik ba al dago?
Bai, hizkuntza normalkuntza prozesuei lotuta, araudi aldaketak egin daitezke. Hori gertatu zen Katalunian; dekretu bidez katalanaren presentzia behikularra gehituz joan zen. Hori izan zen Auzitegi Konstituzionalean errekurtsoa jartzearen arrazoia. Araudi bidez katalanaren presentzia behikularra gehituz joan zenez, ordura arteko hezkuntza sistema kolokan jarri zen. Azken dekretuak zioen Gaztelania ikasgaia eta beste ikasgai bat gaztelaniaz egin zitezkeela, baina gainontzekoa katalanez. Auzitegi Konstituzionalean planteatu zen auzia eta, behin ebatzita, berriz ere Espainiako Auzitegi Gorenera. Haren sententzia zera izan zen: Auzitegi Konstituzionalaren sententzian oinarrituta, araudiari bide zabala eskaintzen zaiola hizkuntzaren normalkuntzan eragiteko, eta araudia nahiko tresna egokia izan daitekeela aurrerapauso baten gainean beste bat egin dadin. Legea baliabide juridiko zurrenegia bihur daiteke berez dinamikoa izan behar den normalkuntza prozesuari behar bezala heltzeko. Dekretuari bide zabala utzi zaio hizkuntza eskubideetan eragiteko.
EAEren kasuan, dekretu bidezko horrelako aldaketarik egin al liteke?
Bai. Euskal Eskola Publikoaren Legeak oso argi esaten du Eusko Jaurlaritzak aztertu eta berdefinitu behar dituela arau horiek, baina aldi berean, oso argi uzten du hizkuntza ereduek izaera instrumentala dutela. Auzitegi Konstituzionalaren jurisprudentzia ere oso argia da horretan: irakaskuntza sistemak edo ereduek izaera instrumentala izan behar dute, xedea hizkuntzen ezagutza bermatzea delako.
Alde horretatik, bigarren faktore horri begira egin behar den azterketa zera da: zenbateko presentzia behikularra behar da euskararen ezagutza nahikoarekin atera daitezen ikasleak. Azterketa hori egin ondoren, presentzia behikular hori ezarri beharko litzateke ikastetxeetan, legeak ezartzen duen helburua bermatzea delako lehentasunezkoa. Eta hori ez dago mugatzerik kanpotik gurasoek egiten duten aukeraketaren bitartez. Kanpotik egiten den aukeraketak ez dauka baldintzatzerik hezkuntzak bermatu behar dituen helburuak. Nahiz eta hori horrela izan, ez da ahaztu behar hizkuntza aukeratzeko eskubideak lege oinarria duela, beraz, eredu klasikoen deskonfigurazioaz hitz egin daiteke, baina eredu bakarrerantz abiatzeko, lege aldaketa egin beharko litzateke.
Juridikoki ereduen sistema alda baldin badaiteke, zergatik ez da aldatzen?
Politikoki kostu handiko kontua izango dela pentsatzen dut. 1992an sinatutako eskola itunean jada esaten zen hizkuntza ereduak berrikusi behar zirela, baina politikoki zuhurra zirudiela mantentzea.
Horrez gain, hezkuntza arloa konplexua da eta hainbat faktorek eragiten dute. Esate baterako, funtzionario nahikoak behar dira trantsizio hori garatzeko. Gaur egungo arazo nagusietako bat hori izan liteke: irakasleen aldetik prestakuntza nahikorik ez dagoela aldaketa hori egiteko.
Birziklaia prozesuak ugari izan dira eta emaitzak positiboak izan direla uste dut, eta hori azpimarratu egin behar dela. Baina hori esan ondoren, baita ere esan behar da hezkuntza sistemak ezin dituela bi hizkuntza elkarte sortu. Integrazio printzipioa eraginkorragoa bihurtu behar dugu.
Gaur egungo ereduen sistema bi hizkuntza elkarte sortzen ari dela uste al duzu?
Banaketa sistemaren erronka nagusia hori gainditzea izan bada ere, gainditzerik ez duela izan uste dut. Eta hori da hezkuntza sistemak egiterik ez daukana. Integrazioa lortu behar du. Ez dauka bide ematerik hizkuntza hesi bat sortzeari, eta hori gainditzeko neurriak hartu behar ditu. Ondorio hori ez da nahita bilatutakoa, noski, baina praktikan hala gertatzen denez, konponbidea bilatu behar zaio berehala. A ereduak ez badu euskalduntzen, hezkuntza sistemak zerbait egin behar du Euskal Herriko gizartearen hizkuntza integrazioa gauzatzeko. Bestela, oso egoera okerrera joango gara.
Beraz, bi aukera daude: A eredua inhanizioz hiltzen uztea edo ereduen sistema aldatzea. Lehenengo bidea A ereduaren balizko iraungitze dataz baliatzen da, baina ez dela oso zuzena iruditzen zait. Askoz ere zintzoagoa litzateke aldaketen bitartez sistema bakarrerantz abiatzea.
1992ko Europako Hizkuntza Gutxituen Karta 2001ean sinatu zuen Espainiako Gobernuak. Zer ondorio ekarri ditu?
Kartak konpromiso maila desberdinak hartzeko aukera ematen du. Espainiako Gobernuak hizkuntza ofizialei begira konpromisorik altuenak hartu ditu, eta hizkuntza ofizialak ez direnen kasuan malgutu egiten ditu bere konpromisoak.
Nola ikusten duzu Nafarroako egoera Karta sinatu ondoren ?
Nagusiki zonifikazioa berrikusi behar dela uste dut. Europako Hizkuntza Gutxituen Karta indarrean sartu denetik, zonifikazioa beste modu batera irakurri behar da. Zonifikazioak ezin du balio euskararen eskaria blokeatzeko. Horretarako baliagarria bada, edo izatez eragin hori sortzen badu, ez litzateke zilegia izango. Zonifikazioak soilik balio dezake baldin eta testuinguru soziolinguistiko bakoitzean euskararen aurrerapausoei egokitzeko bada. Horretarako baliagarri ez bada, ez litzateke Europako Kartaren araberakoa izango.
Zonalde mistoan euskararen egoera eta hedapena ez dira oso argiak izan, eta orain, Kartan oinarrituta, esan liteke Espainiako Gobernuak hartu dituen konpromisorik nagusienak zonalde mistoan aplika daitezkeela zalantzarik gabe.
Eremu ez euskaldunean Vascuencearen Legeak ez du baimentzen euskarazko irakaskuntzarik. Zer dio Europako Kartak horren gainean?
Europako Kartaren kontrakoa da. Garbi dio ez dagoela mugatzerik euskararen irakaskuntza euskaraz ematen delako; hots, euskara ezin liteke arrazoi izan mugak jartzeko. Mugatu liteke irakaskuntza sistema hori ez bada egokitzen arau kurrikularretara, kopuruetara edo beste zerbaitera. Baina ez dago mugatzerik hizkuntza gutxitu batean irakasten delako. Ikastetxe horiei baimena ez ematearen arrazoia baldin bada euskara erabiltzen dutela irakaskuntzako hizkuntza bezala, ez baimentze hori Europako Kartaren kontrakoa izango litzateke erabat. Eta baita nazioarteko beste hitzarmen batzuen kontrakoa ere. Guztiz antijuridikoa litzateke.
Nafarroako Gobernuak I eta J eredu berriak jarri nahi ditu ingelesa hizkuntza behikular moduan sartuz eta euskaren kaltetan.
Kanpoko hizkuntzak eta hizkuntza propioak ez dira maila berekoak. Berezko hizkuntzaren garapena eta horiek ezagutzeko eskubidea gizartearen garapenari lotua dago, eta babestua dago nazioarteko zuzenbidean.
Kanpoko hizkuntzak ikastea, ordea, beste plano batean kokatzen da. Aberastasun pertsonala dakar, eta hori hala izanik, hezkuntza sistemak atzerriko hizkuntzen ezagutza bermatu beharko luke. Baina horrekin ez da nahastu behar hizkuntza propioaren hedapen juridikoa eta kontzeptuak hezkuntza sistemaren gainean islatu behar dituen eragina juridikoak. Euskara Nafarroa osoko hizkuntza propioa da, hala dago ezarria Vascuencearen Legean gaztelaniarekin batera. Eta horrek esan nahi du gizarte garapenerako, eta gizarte funtzio komunikatiboak bideratzeko hizkuntza bihurtu behar duela. Inori bururatuko al litzaioke gaztania eta ingelesaren arteko hautaketa eskubidea Madrilen proposatzea?
Gurasoak euskara edo ingelesa aukeratzen jartzera errorea iruditzen zait. Batetik, hizkuntzek ez dutelako maila berean funtzionatzen. Eta bestetik posible delako Nafarroako hizkuntza propiok ezagutzea hezkuntza sistemaren bidez eta horrez gain kanpoko hizkuntza bat edo bi. Gurasoak aukeraketa horren aurrean jartzeak irizpide politiko bat erakusten du.
Irizpide politiko horren aurrean, ez al da posible zerbait egitea?
Nafarroan hizkuntzaren gaiak pisu politiko handia du. Euskararen normalkuntzaren alde edo kontra jartzea posizionamendu bat da. Eta horrek ez dauka logikarik. Ez dago ulertzerik hemendik at. Nafarroa da bere hizkuntza propio baten kontra legislatzen ari den Europako herri bakarra, eta hori ez dago ulertzerik. Frisiako lagun batek hala esaten zidan, ez zegoela ulertzerik.
Ikuspegi juridikotik hizkuntza propioari lehentasuna eman behar zaio. Beraz, administrazioak hizkuntza horren ezagutza sustatu beharko luke, hizkuntza propioa delako kolektibo horren bereizgarria.
Egia da, ordea, Nafarroan, eta baita EAEn ere, hizkuntza propioren kontzeptua ez dagoela garatua.
Eta zer ondorio dakartza horrek?
Nafarroan bi hizkuntza hartzen dira propiotzat: euskara eta gaztelania. Horrek propioaren esanahia edo kontzeptua neutralizatu egiten ditu. EAEn, adibidez, bi hizkuntza ofizial daude, baina bat da propioa, euskara.
Hizkuntza ofizialtasunak eskubideak sortzen ditu, baina hizkuntza propioak esan nahi du gizarte bezala garatzeko aukera zabaltzen duela. Hau da, hizkuntza horretan gizarte funtzio guztiak burutu behar direla. Konpromiso berezi bat agertzen du propiotasun horrek. Eta Nafarroan kontzeptu hori neutralizatu egiten da; bi hizkuntzak propiotzat joz gero, ez da bata bestearen gainetik jartzen, biei lehentasun bera ematen zaie.
Dena dela, horrek argi uzten du propioak ez diren hizkuntzak ezin pareka daitezkeela propiotzat dituen hizkuntzekin, ingelesa kasu.
Frantziako Gobernuak ez du Europako Hizkuntza Gutxituen Karta sinatu oraindik. Zer irakurketa egiten duzu?
Egoera erabat anakronikoa dela iruditzen zait. Karta hori sinatzekotan izan zenean (zuhurtzia handiz), Estatuko Kontseilu Konstituzionalak esan zuen kartak hizkuntza eskubide kolektiboak zekarzkien neurrian, Frantziako Estatuak ez zeukala sinatzerik. Eta hala gertatu zen. Konstituzioa aldatu beharko litzateke. Ez dira izango Europan estatu asko sinatu gabe gelditu direnak. Hain zuzen, orain Europako Batasunean sartu nahi duten estatu kide berriei baldintza bezala ezartzen zaie Karta hori sinatzea eta gutxieneko hizkuntza berma batzuk barneratzea. Baina Frantziaren kasuan ez da gauzatu.
Horrek argi uzten du Frantziako testuinguru politikoan pisu ikaragarria duela hizkuntzaren gaiak, frantsesa beti izan baita Errepublikako elementu aglutinatzailea. Baina hori ere demokratizatzen joan beharko da, gaur egungo egoera erabat antidemokratikoa baita. Edozelan ere, Kartak hizkuntza gutxituen babeserako Europako estandarra agertzen du; eta hala izanik, Frantziak ez du beste biderik, hurbilpen prozesua abiaraztea baizik.
Euskara hizkuntza ofiziala ez denez, euskarazko irakaskuntza ere ez.
2001. urtean Frantziako Hezkuntza ministeritzak hezkuntza elebiduna eraberritzeko araudia onartu zuen. Frantziako historia modernoan, lehenbiziko aldiz arau juridiko batek Iparraldean aspaldi existitzen ziren hizkuntza ereduak aintzat hartu zituen: murgiltze eredua, ordu pareko eredua eta euskara ikasgai bezala hartzen duen eredua. Araudi horiek errekurrituak izan ziren (irakaskuntza sindikatu batzuen ekimenez) eta 2002ko urrian, Estatuko Kontseiluak lehen bi ereduak deuseztatu zituen. Estatuko Kontseiluko jurisprudentzia oso mugatua da. Bi hitzetan laburtuz, zera esaten du: araudiz ez dagoela eskubide horiek aitortzerik. Zergatik? Legeek ez dutelako jasotzen hizkuntza gutxituetan irakaskuntza jasotzeko eskubidea. Eta jaso gabe dagoenez, ez dago arautzerik. Azken finean, ez dagoela lege babesik dio. Euskara, korsikera, okzitaniera edota beste hizkuntza gutxituak ikas daitezkeela dio, baina ikasgai bezala hartuta. Hizkuntza horietaz baliatuz ikasteko lege aukerarik ez dago.
Frantziako Estatua dezentralizazio prozesu batean murgildurik dago. Horrek biderik ireki al lezake?
Interesgarria izan liteke Iparraldea lurralde kolektibitate bezala eratzeari begira. Eta baita hizkuntzari lotutako zereginak dezentralizatzeko ere. Iparraldean lurralde kolektibitate bat edo departamendu bat sortzen bada soilik etor liteke euskararen ofizialtasunari bide emango liokeen marko juridiko berri bat. Korsikako eredua oso aberasgarria gerta dakiguke bide horretan.
Korsikako eredua egokia iruditzen al zaizu?
Oso kasu interesgarria dela uste dut. Estatutu berezi bat onartu zen eta korsikeraren irakaskuntza orokortzeko artikulu batzuk baziren. Egia da hori ahulduz joan zela, baina gaur egun era orokorrean eskaintzen da korsikerazko irakaskuntza. Iparraldean oraindik urrun gaude horretatik.
Irakaskuntzaren funtzioa funtsezkotzat jotzen duzu Iparraldean ere euskararen etorkizunerako?
Bai. Inkesta soziolinguistikoek diote euskara galbidean dagoela eta hori saihesteko neurri bakarra irakaskuntzaren bitartez euskararen ezagutza orokortzea dela. Nik ditudan datuen arabera, euskara edo euskaraz ikasten dutenen ehunekoa nahiko baxua da. 2-11 urte bitartean % 27k euskarazko ereduan ikasten du edo euskara ikasgai bezala du; eta % 72k frantses hutsean ikasten du. 11-18 urte bitartean, hots, Bigarren Hezkuntzan, ehunekoa askoz ere txikiagoa da, % 7 inguru.
EAEn, Nafarroan eta Iparraldean, hiruretan egoera desberdina dela ikusita, hezkuntza eredu bakarrerantz nola abia gintezke?
Erritmo desberdinak ezarri beharko lirateke, baina uste dut integrazio kontzeptua baliagarria dela hezkuntza sistema guztietarako eta orokorrean hartuta. Zer daukagu komunean? Hezkuntza sistemak zer izan behar du? Izan behar du eraldatzailea, integratzailea eta desberdintasunen orekatzailea. Hiru alderdi horiek hartu eta lurralde bakoitzean ezarri behar dira.
Hau guztia martxan jartzeko sakoneko hausnarketa bat egin beharra aipatu duzu. Nork egin behar du?
Gizarte osoak: irakasleek, gurasoek, ikasleek, erakundeek, politikariek... Euskal Herriak berez duen dinamizitatean oinarrituz hausnarketa egin behar da, bai. Euskararen Kontseilua badabil horretan, eta gizarte aldetik zer aldaketa eman behar diren aztertzen ari da, etorkizuneko Euskal Herriak hizkuntza aldetik nolakoa izan behar duen aztertzen ari da, euskararen gizarte mugimenduetatik zer egin beharko litzatekeen.
Horrez gain, maila politikora ere eraman behar da eztabaida hori. Maila horretan ere eztabaidatu behar da hizkuntza aldetik etorkizuneko Euskal Herriak nolakoa izan behar duen. Eta behin hori argituta, hezkuntza sistemaren bidez eragin ahal izango da.
