Euskal Herriko Unibertsitatean, Kalitate eta Ikasketa Berrikuntzarako errektoreordetzaren barruan dagoen HELAZ Hezkuntza Aholkularitza Zerbitzuan. Gure egitekoa unibertsitateko irakasleen prestakuntza eta aholkularitza lana egitea da. Jesus Mari Goñi buru zenean sartu nintzen, prestakuntzako diseinua eta proposamenak taxutzeko. Ondoren, errektoretza talde berriarekin zuzendaritzan sartu naiz. Azken batean, unibertsitateko irakasleentzako zerbitzu bat da, ez oso handia. Zuzendariak eta campus bakoitzeko koordinatzaile batek eta bi irakaslek osatzen dugu zerbitzua. Guztiak gara irakasleak, eta unibertsitateak gure irakaskuntza lanaren zati bat arintzen digu, HELAZ zerbitzuari eskaini ahal izateko. Ez gara teknikari bihurtu, beraz. Ez gara bakarrik horretan ari, bi alorrak uztartzen ditugu. Hots, irakasle izaten jarraitzen dugu.

Ea nola azaltzen dudan. Argi dago unibertsitatean, gaur egun, irakasleentzako hezkuntza berrikuntza eta prestakuntza egiten ari bagara, hein handi batean Boloniak sortutako egoeraren ondorio dela hori. 

Duela sei bat urte, Bolonia prozesuaren ezarpenak ekarritako baldintzak betearazi nahian, behar bat ikusi zen, eta hortik jaio zen egun daukagun egoera. Dena den, nire ikuspegitik, guk egiten dugun lana ez da, soilik, egoera berri horri erantzueko egiten. Uste dut unibertsitateak behar duela irakaskuntzaren planteamendu berri bat egin. Agian, irakaskuntzak, behingoz, galderak egin beharko lizkioke bere buruari. Eta Boloniaren uholde honek urak mugitu egingo ditu. Nire ikuspegitik, Boloniak baldintza berriak ezartzen dizkigu gogoeta hori egin ahal izateko. Baldintza batzuk ezarri eta irizpide global batzuk emango dizkigu. Baina nik, Hezkuntza Aholkularitza Zerbitzuko zuzendari gisa, uste dut Boloniarena baliatu behar dugun egoera bat dela. Jakinda, betiere, badaudela sistema berri honetako elementu batzuk gustuko ez ditugunak. Baina baita aurreko sisteman ere!

(Hasperen egin ostean). Oso zaila da. Gure unibertsitatea, lehenik eta behin, oso unibertso konplexua da. Ezagutzaren leku gorena. Unibertsitatean, irakasteaz gain estatus handia duen beste gauza bat ere egiten da: ikertu. Beraz, oso mundu konplexua da, eta hauxe hartu behar dugu aintzat: egoera honetan irakaskuntzak desabantailan jokatzen duela partida. Hemen, unibertsitateko irakasleontzat ikertzea askoz ere garrantzitsuagoa da, hala erakutsi digutelako. Ikertzeagatik ematen digutelako diru gehiago, hori eskatzen digutelako etengabe… Nolabait sistemak ikerlari onak izatera bultzatzen gaitu, premisa batekin: ikerlari ona den oro, berez, irakasle ona da. 

Orain premisa hori zalantzan dago, ez da horrela, berez. Oso ikerlari ona izan zaitezke, baina oso irakasle txarra.  Edo erdipurdiko ikerlaria eta irakasle ona, edo ikerlari eskasa eta oso irakasle ona… Hau da, hainbat konbinazio egon daitezke. 

Eta berriro galderara itzulita, lortu dugu zenbaiten artean gogoeta honen inguruko sentikortasuna zabaltzea. Eta, era berean, irakasle ona izatea ere meritutzat hartzea lortu dugu. Akaso hori oso gutxi dela esango didazu. Bai, arrazoi duzu, oso gutxi da. Baina, abiapuntua kontuan hartuta, bada zerbait. Aldaketak ez dira goizetik gauera etorriko. Egungo eredua urte luzeetan egindako lanaren emaitza da, eta hori ez da bat-batean aldatzen. Bide bat egiten hasi gara. Horrek benetako zein eragin duen? Txikia, zalantzarik gabe. Beti egongo dira irakasle batzuk horrelako gaiei adi egongo direnak, eta beste batzuk horren inguruko galderak egiteko beharrik ere sentituko ez dutenak. Baina, beno, lorpen bat da.

Nik uste dut baietz. Horretan sinesten dut bete-betean. Irakasle ona ez da jaiotzen, irakasle ona egin egiten da. Eta uste dut horretarako prestakuntza ezinbesteko lanabesa dela. Agian eztabaidatu dezakegu zer-nolako prestakuntza behar den. Edo zer ulertzen dugun prestakuntza diogunean, eta nola burutu edo bultzatu daitekeen irakasle onak sortu ahal izateko. Baina uste dut posible dela, eta ikasi egiten dela irakasle ona izaten. 

Baina, beharbada, hautsi egin behar da, behingoz, irakaskuntza ezagutzaren transmisio soila dela dioen ideia hori. Transmititzearekin, soilik, ikasleek ikasi egiten dutelako ustea. Ikasi irakasleek egiten dute horrelakoetan. Asko. Baina horrek ez du esan nahi aurrean dituztenek automatikoki ikasten dutela.

Nik, lehenengo eta behin, esango nuke irakaskuntza ez dela ekintza indibidual bat,  baizik eta ekintza kolektibo bat. Hala behar luke izan behintzat. Irakasleaz baino, irakasleez hitz egin behar dugu. Irakasleak irakaskuntzan elkarrekin aritzen diren pertsonak dira, eta elkarrekintzan daude beste pertsona batzuekin. Ikasleekin, hain zuzen. Bestalde, nik gelatik haratago dagoen irakaskuntza irudikatu nahi dut. Pentsatzen dugu irakaslea gela barruan ikasleekin diharduen pertsona dela. Eta hori sano gainbegiratu beharko genukeela uste dut. Irakaskuntza gelatik kanpo eta etengabe gertatzen da, eta are gehiago bizi garen mundu honetan. Beraz, nolabait esateko, ez nuke mugatu nahi irakaskuntza ikasgelara, ez eta ekintza indibidualera ere. 

Honakoa galdetu behar dio irakasleak bere buruari: zer egingo dut aurrean ditudan hauek benetan ikas dezaten? Izan daitezen, benetan, pedagogo onak, maisu-maistra onak, ingeniari onak, sendagile onak…? Uste dut, era berean, irakasle ona dela, irakaskuntzaz kezkatzeaz gain, ikaskuntzaz ere kezkatzen dena. Hau da, irakasleak ez gaude hemen ezagutza transmititzeko, baizik eta besteek ikas dezaten. Eta, beharbada, galdera beste modu batez egitea izango litzateke gakoa. “Zer egingo dut gaur?” galdetu beharrean, “Zer egingo dut gaur ikasleek, modu esanguratsuan, gehiago ikas dezaten?” itauntzea. 

Izan dadila, benetan, ikasleak mugiarazten dituen ikaskuntza. Irakasle onak galdera horiek eduki behar ditu buruan. 

Hori 2000. urte inguruko proiektu bat izan zen. Ikastolen Elkartetik irakasleen prestakuntza beharren diagnostikoa egiteko eskatu ziguten. Guk hausnarketa prozesu bat egitea proposatu genien. Irakasle indibidual gisa zer behar zuten galdetu beharrean, gogoeta kolektiboagoa egitea proposatu genien. Izan ere, prestakuntza beharren inguruan badago tranpa moduko bat. Jendeari zer behar duen galdetzen diozunean, jendeak automatikoki ikastaro bat behar duela erantzuten du. Baina, inplizituki jendeak bere beharrak adierazten dituenean, badago eredu bat, badago helmuga bat, baina ezkutuan geratzen da. Eredu hori definitzea nahi genuen. Irakasle bakoitzak gauza bat eska dezake, baina ez dakigu helmuga zein den. Ez dakigu helmuga partekatzen dugun ala ez. Helmuga, kasu honetan, proiektu pedagogiko gisa ulertuta. 

Horixe izan zen gugana jo zuten Ikastoletako arduradunei planteatu geniena. Interesgarria iruditu zitzaien, prozesua aurkeztu genien eta bost ikastolak eman zuten izena. Eta uste dut oso prozesu parte hartzailea egin genuela. Ikastoletan eztabaidarako taldeak osatu ziren, eta talde horietan hainbat eragilek hartu zuten parte: ikasleek, gurasoek, langileek… Hainbat gai jarri genizkien mahai gainean, eta beraiek, apurka-apurka, elkarrizketa eta eztabaida haietan ikastolako proiektuarekin zer egin nahi zuten definitu behar zuten. Zer nahi zuten eta zer ez. Erantzun horiek bildu ondoren, hau da, helburua zehaztu ondoren, zer behar zeuden definitu genuen: eragile batek beharzuen hau, besteak beste hau… Horiek guztiak bilduta diagnosi bat egin eta txosten bat idatzi zen. 

Baina prozesuaren amaieran ikastetxe horiek zerbait gehiago behar zuten. Jarraipen bat nahi zuten, eta horrela sortu zen komunitate dialogikoen proiektua. Proiektu horretan ardatz nagusietako bat pedagogia kritikoa eta, besteak beste, Freireren ideiak izan ziren. Batez ere, Freirek dialogoa edo elkarrizketa ekintza komunikatibo gisa hartzen duelako. Ekintza horretan elkarrekin eraikitzen dugu ezagutza. Nolabait esateko, ezagutza ez dago leku batean kontzentratuta; ez dauka norbaitek, eta beste bati kontatzen dio. Elkarrekintza horretan etengabe eraikitzen ari garen zerbait da ezagutza. Gure helburua giro hori eta kultura hori ikastola horietan zabaltzea zen. Gurasoekin, irakasleekin, ikasleekin… 

Bai, EHUko zentro guztientzako zerbitzua gara eta hor irakasle eskolak ere sartzen dira. Orain arte, baldintza berriak betetzen dituzten graduen diseinuan aritu gara. Eta, horretarako, hainbat prestakuntza ekintza izan ditugu. Batzuk zentroentzat, eta, beste batzuk, irakasleentzat. Une honetan diseinu horiek eginda daude eta Madrilera bidalita. Izan ere, horiek guztiak Madrilen onetsi behar dituzte. 

Orain, 2010. eko irailetik aurrera gradu berriak abian jartzen hasiko garenez, hainbat prozesu eta programa lantzen ari gara. Batetik, ERAGIN programarekin aldaketa metodologikorako prestakuntza egingo dugu. Horretarako, kanpoko unibertsitatetako adituen parte hartze zuzena dugu; besteak beste, Mexikoko Monterreyko Teknologikoarena, Kanadako MacMasterreko Unibertsitatearena eta Castelldefels-eko Escola Politécnicarena. Bestetik, zentroentzako beste programa bat ere zabaltzekotan gaude; gradu berri horiek bultzatzeko irakasle taldeak sortu behar dira, koordinazio ohiturak sortu behar dira, eta, oro har, gaitasunetan oinarritutako ikaskuntza gauzatu behar dugu… Azken batean, lan egiteko modua aldatu behar da, eta horretan lagunduko diegu. Bestalde, badaude ikastaro klasikoagoak, nolabait esateko. Azkenik, berrikuntza proiektuak egiteko urteroko deialdia ere badugu, zeinean irakasleek proiektu zehatzak aurkezten dituzten. Demagun irakasle talde batek metodologia kooperatiboa esperimentatu nahi duela ingeniaritza teknikoko talderen batean. Bada, deialdi horretako onuradun izanez gero, bi urteko berrikuntza abian jartzeko laguntza izango du. Berrikuntza horiek, baina, behetik etortzen dira, hau da, irakasleen ekimenetik sortzen dira.

Une honetan gure helburu nagusia fakultate bakoitzak ardurak hartzea da: gradu berri horiek nola antolatuko dituzten pentsatzea, giro egokio nola sortuko duten galdetzea… Maila horretan harremana dugu zentro guztiekin, baita irakasle eskolekin ere. Zer gertatzen da, baina? Gu aholkularitza zerbitzua baino ez garela. Ez dugu ezartzen politika orokor bat. Hau da, fakultateek eurek ere izan behar dute iniziatiba. 

 

Batetik, legeak ezartzen dituen baldintzak daude; esaten digutenak graduek izan behar dutela halakoak eta ez bestelakoak, esaterako. Azken batean, zehaztuta dauden baldintza batzuk daude. Kalitate sistemaren filosofiaren barruan dauden baldintzak dira, eta horiek estatuko fakultate guztietarako dira berdinak. Baina gero, egia esanda, une honetan autonomia handia dute. Adibidez, curriculumen diseinuan. Fakultateek bermatu behar dute ikasleek ikasketak amaitzean izango dituztela gaitasun jakin batzuk; baina, gero, barruan zuk zer irakasgai ipintzen duzun zure aukera da. Aurreko ereduarekin alderatzen badugu autonomia handia dago; aurrekoan guztia zegoen aldez aurretik ezarrita. Esan nahi dut curriculumak leku guztietan oso antzekoak zirela, legez oso lotuta zetozelako. Orain, guztiz aurkakoa da: “egin ezazu zuk nahi duzuna, baina ziurtatu beharko duzu lau urte barru zure ikasleek gaitasun horiek izango dituztela”.  Eta hori oso aldaketa handia da. Zergatik? Unibertsitateek eta fakultateek ez dutelako curriculuma eratzeko horrenbesteko askatasun izateko kulturarik. Badaude baldintza batzuk, noski, baina nahiko askea da. 

Noski, eta hori da aldaketa inportantenetako bat. Orain arte unibertsitatearen funtzionamendua sailetan oinarrituta egon da; eta sail horiek, azken batean, diziplinak dira. Horien arabera taxutu dira curriculum guztiak, hau da, curriculumak diziplinen eta ezagutzen arabera oinarrituta zeuden. Baina zer esaten da orain? Jakinda ezagutza oso azkar aldatzen ari dela, profesionalak edukiak ikasten orduak eta orduak ematea agian denbora galtzea dela. Hortik dator apur bat gaitasunen kontzeptua. Ikasleak ezagutza besteekin eraikitzeko eskarmentua har dezala, horixe da helburua. Ezagutza etengabe berritzea eta eraikitzea. 

Ikuspegi historikoak asko laguntzen dit niri egoera ulertzen. Inprenta asmatu baino lehen liburuak banaka-banaka kopiatzen zituzten monasterioetan, neke handiz. Ezagutzaren produkzioa oso motela zen. Gutxi eta mantso ekoizten zen. Gainera, ezagutza hori jaso edo irakur zezakeen jendea oso gutxi zen. Ondoren, inprentaren asmakuntzari esker, ezagutza hori leku batean ipini eta oso azkar biderkatzeko aukera zegoen. Demagun urtean liburu bat produzitu beharrean, egunean lau produzitzeko aukera ekarri zuela. Horrek, ondoren, alfabetizazioa ekarriko zuen. Baina, de facto, inprentak biderkatu egin zuen ezagutza zabaltzeko ahalmena. Eta zabaldu ahala erabilera ere handitu egiten da. 

Eta hori oso garrantzitsua da eskola sistemak ulertzeko. Azken batean, XIX. mendean, Frantziako Iraultzaren ostean, ilustratu talde batek ezagutza guztia liburu batean biltzea erabaki zuen. Horrela sortu zen entziklopedia. Ezagutza guztia leku batean bildu nahi izan zuten. Eta eskolak ere garai horretakoak dira, orduan sortu ziren. Bildutako ezagutza hori guztia jendeari transmititzeko. 

Ezagutza guztia liburu bakar batean zegoen, jakintsuek idatzitako liburu batean. Gainerakoek irakurri egiten zuten. Hierarkia bat zegoen: zientzialariek asko zekiten, maisu-maistrek hura jasotzen zuten, eta gainerakoei errepikatzen zieten. 

Une honetan, Internetek, inprentak sortutako mundua, hau da, ezagutza ekoitzi, banatu eta erabiltzeko mekanismoak, erabat itxuraldatu ditu. Sareak erabateko horizontaltasuna eta sinkronia lortu du ezagutza sortzeko, erabiltzeko eta zabaltzeko. Memento honetan ezin dugu pentsatu ere egin ezagutza guztia entziklopedia batean biltzea. Baina sortu dugu beste entziklopedia bat: Wikipedia. Entziklopedia horretan pertsona askok hartzen dute parte, dagoeneko ez dira bi ilustratu soilik. Eta gauza bera gertatzen da maila guztietan. Une honetan ezagutza horizontalki zabaltzen da, etengabe. Eta beste ezaugarri garrantzitsu bat; orain, ezinezkoa da lagun bakar batek bere buruan ezagutza guztia edukitzea. Hainbat ezagutzaren konbinazio propioa izango du norberak. 

Horrek guztiak galdera garrantzitsuak eginarazi behar dizkio eskolari. Geurea aurreko paradigma batean sortutako sistema bat da. Ezagutza, aipatutako modukoa zenekoa eta irakasleen lana transmititzea zenekoa. Orain, baina, zein da gure lana? Eta galdera bera egin behar zaio baita unibertsitateari ere. Irakaskuntza diziplinarra garrantzitsua dela ez nuke zalantzan jarriko. Baina nahikoa al da hori, kontuan hartuta ikerlari guztiek euren emaitzak sarean ipintzen dituztela eta horien gainean doazela sortzen ezagutza…? 

Uste dut oraindik ez dakigula honek guztiak nolako eragina duen gure antolamendu sozialean. Ez eta gure hezkuntzaren antolamenduan ere. Ordenagailuak ipiniko ditugu nahi baduzu leku guztietan, baina ez dugu oraindik beharrezko gogoeta egin. Ez dakigu nolako etena sortuko duen horrek alfabetatze prozesuetan, hezkuntzaren antolamenduan, pertsonen bizimoduan… Inprentak salto bat ekarri bazuen, honek beste bat ekarriko du, eta gu barruan gaude. Eta oso galdera potoloei erantzun beharko diegu.

Noski! Eta eskolarena ere bai. Gaur egun, askoz ere indar handiagoa du Illich bezalako autore batek (deseskolarizazioak edo haurra eskolara ez eramateak), beste edozeinek baino. Izan ere, hezkuntza ez dago eskolan, kanpoan dago. Beraz, ez badugu lortzen eskolak eta irakasleok gogoeta hori egin eta benetan zerbait malguagoa, zabalagoa, intersubjektiboagoa eta aktiboagoa erdiestea, bizikleta zahar batekin Tourrean parte hartzen ari gara. Nik horrela ikusten dut, hor dago gakoa. Horri buruzko gogoeta irakurri diot orain dela gutxi Manuel Castellsi La Galaxia Internet liburuan. 

Eta unibertsitatean ere gauza bera gertatzen da. Arazo bera daukagu. Instituzio hauek sortu ziren ezagutza sortzeko, banatzeko eta erabiltzeko kode batekin, baina une honetan kode hori krisian dago. Ez da egokitzen. Ezin dugu jarraitu Internet erabiltzen, baina beste sistema edo pentsamendu zahar horrekin. 

Euskal hezitzaile batek nik uste dut gako asko eduki behar dituela. Niri asko gustatzen zait, esaterako, auzolanaren ideia. Pentsatzen jarrita ikusten dut aipatutako balio horiek ez direla hain arrotzak guretzat; elkarrekin gauzak egitekoak gara, modu horizontalean… Antropologikoki daude gure portaera kulturaletan txertatuta. Uste dut horiek guztiak horrela lantzea badela gure kultur transmisioaren ezaugarri bat. Gure kulturan, ideia horizontal eta kooperatibo hori ez da arrotza. Guztiz kontrakoa, oso gurea da, eta agian gako horiek erabili egin behar dira. 

Identitateari dagokionez, uste dut lortu behar dugula ezagutzak gure hizkuntzan sortu eta garatzea, besteak beste. Ez dago errezeta magikorik, baina pedagogia kritikoak eta Freirek beti esaten dute gakoa gogoeta-ekintza-gogoeta-ekintza prozesu etengabean dagoela. Nik ezin diot Euskal Herriko txoko batean dagoen hezitzaile bati esan nola gauzatu behar duen bere hezkuntza praktika. Baina esango nioke egiten duenari buruzko gogoeta sistematikoa eta zorrotza egiteko. Galderak egiteko hezkuntzaren helburu nagusiei buruz. Egiten duguna zertarako egiten dugun galdetzeko, behin eta berriz. Zein da zure helmuga? Nora iritsi nahi duzu? Merkatura ailegatu eta profesional onak sortzea da zure helburua? Edo merkatuan lana izango duten profesionalak sortzeaz gain, mundu zuzenago baten alde ariko diren pertsonak nahi dituzu? Oso galdera ezberdinak dira. Ezin dugu esan ez dugula merkaturako hezi nahi, lana denok behar dugu. Baina beste gauza bat da logika bakarra merkatuarena izatea, eta merkatu jakin batena izatea. Uste dut logikak gizartearena izan behar duela. Gizarte gero eta horizontalagoa, gero eta bidezkoagoa, gero eta euskaldunagoa… Zertarako eta zergatik galdetzen duzunean, balio horiekin bat egin behar duzu. Hau da, bat egin behar duzu, Freirek esango lukeen bezala, munduaren irakurketa batekin. 

Bai, akaso egia izango da. Baina pentsa, aurten Europan sormenaren urtea da. Erresuma Batura, Finlandiara edota iparraldeko beste zenbait herrialdetara joaten bagara, eskola sistemaren baitan kritika zorrotza egiten ari dira norberaren ahalmenen inguruan. Zehatzago esateko, norbanakoak ezusteko egoeren aurrean erantzuteko duen ahalmena garatzen ez delako. 

Ezagutza mugatua den zerbait balitz bezala ikusten badut, nire ikasleek ezagutza hori urtebeteren buruan berdin-berdin izan dezaten besterik ez dut lortuko. Zakua bete. Ikasleak aldez aurretik formulatuta dauden galderei erantzuteko heziko ditut. Baina, jakina, mundu honetan ezagutza etengabe eta milioika pertsonaren ekarpenarekin ari da eraikitzen eta itxuraldatzen. Beraz, ezin dugu hezkuntza planteatu aldez aurretik dakizkigun galderei erantzuten jakiteko. Baizik eta ez dakizkigun galderak egiten jakiteko eta horiei ere erantzuten jakiteko. Horretarako, sormena lantzen ez bada, jai daukagu! 

Baina irakasleak, batzuetan, tematu egiten gara, eta ni neu lehenengoa. Gure ikasleek guk dagoeneko badakiguna erantzuten jakin dezaten nahi dugu. Eta kosta egiten zaigu beraien esku uztea eta pentsatzea ikasleek galdera esanguratsuak egiten ikasi behar dutela, eta erantzun ahalik eta onenak bilatu behar dituztela, lehen aipatu dugun mundu zuzenagoa eraikitzeko. Sormena funtsezkoa da horretarako. 

Erresuma Batuan, esaterako, laboristek asko bultzatu dute hori. Hainbat eskola ari dira proiektu hori jorratzen. Metodologia berezia dute; arazoetan edo proiektuetan oinarritutakoa. Sare lan handia egiten da; hau da, ez da eskola bere baitan bakarrik aritzen. Lan egiten dute enpresekin, elkarteekin, artistekin… Hain zuzen ere, mahai gainean collage moduko bat ipini eta ikasleak zer sortzeko gai diren ikusteko egiten dute. Baina sormena eta kontrola ez dira oso ongi ezkontzen. Batzuetan badaude gogo kontrolatzaileagoak, aldez aurretik definitutako emaitza batzuk bilatzen dituztenak. Eta agian gehiegi esatea da, baina, beharbada, eskolan hori gertatzen ari zaigu. Beldurra ematen digu besteari atea zabaltzea. Emaitzei begiratzen zaielako, azken batean.

Zalantzarik gabe merkatuak behar du. Uste dut oso harreman estua dagoela, eta paradoxa dirudien arren, guretzat ona da. Une honetan gauzak errepikatzearen mekanika nahi baduzu, askoz hobeto eta merkeago egiten dute txinatarrek europarrek baino. Zer geratzen zaio Europari? Sormenaren esperantza baino ez. Eta ekonomian ere hasi dira bide horretan. Arrazoi ekonomikoak daude horretarako, ados. Baina baita arrazoi antropologikoak, pedagogikoak… Ongi etorriak izan daitezela. Guk saiatu egin behar dugu hori baliatzen. Eta merkatua etortzen denean bere perbertsioekin saiatuko naiz aurre egiten, nik badakidalako zein mundu nahi dudan. Batzuetan, errefusatu egiten dugu zerbait, arrazoi ekonomikoak direla medio etortzen delako. 

Bai, irakurketa hori badago. Niri iruditzen zait irakurketa horrek determinismora eramaten gaituela. “Txarra da eta nik ez dut egingo”. Eta aurrekoa ona al zen? Ni agian oso kritikoa izango naiz daukagun unibertsitatearen inguruan, baina datorrenak ezin du okerragoa izan. Edo, behintzat, horretan saiatuko naiz. Izan dezaket mesfidantza eta arretaz jokatuko dut. Hots, hau ez da intentzio gizatiar eta kritikoen ondorioz datorren zerbait. Atzetik badaude arrazoi materialagoak, eta merkantilagoak esaterako. Baina aurrekoa ere horrelakoa zen. Boloniari kritika hori egiten zaionean, ematen du aurrekoa ez zela horrelakoa. Santutu egiten dugu. 

Oraingoak, bederen, aukera ematen du aurrekoa hobetzeko. Berez, zaila da. Baina nik uste dut hobetzen duela, eta geure esku egon daitekeela galdetzea nora eraman nahi dugun. Nik nahiago dut unibertsitatean ikaskuntza kooperatibo eta dinamikoa bultzatu, indibiduala eta diziplinetan oinarritutakoa baino. Ez da izango utopia sozial bat, baina bada aldaketa bat.