Badira eskolan, haurrei euskaraz aritzeko eskatu baina beraien artean erdaraz hitz egiten duten edo euskara kaskarra erabiltzen duten irakasleak. Nola kontzientziatu irakasleak? Nola egin aur
Bi galdera, bi erantzun arras desberdinak dituztenak.
Galdera bihurriak benetan. Erantzun borobilik ez dutenak. Ertz ugarikoa eta, hizkuntza tresna afektiboa den heinean, zein ertzetatik heltzen diozun, batari hemen eta besteari han min eragingo diona.
Ez dut uste gai horren inguruko diskutso osatu bat denik, horregatik erantzunak baino gehiago, hausnarketarako galderak planteatuko ditugu.
Gauza bat da, besteei euskaraz aritzeko esan eta zu zeu erdaraz aritzea, garai bateko sermoiak gogoan: egin nik esaten dudana eta ez nik egiten dudana. Hala jokatzen duen irakaslea ezin izango da ikasleen eredu; edo bai, baina eredu horrek esaten duenaren kontrako emaitza jasoko luke.
Guk egiten ez duguna besteei egiteko eskatzea, hau da, nik badakidan baina hitz egin nahi ez dudan hizkuntza batean aritzeko eskatzea ez dakien edo ikasten ari den bati, errespetu falta adierazteaz gain, bada beste zerbaiten seinale ere: norberaren hautua alde batera utzita, irakaskuntzaren profesionalak hala jokatzen duenean, zer transmitituko die ikasleei? Edozein dela ere gaia edo edukia, zer ikuspegi du halakoak? Nola ahaleginduko da motibatzen? Zer dira ikas-estrategiak irakasle horrentzat? Zer garrantzi du erabilerak, eguneroko praktikak ikas-prozesuan?
Nolabait, irakasle hori, euskara eskolan eduki akademiko moduan baliagarri izan daitekeela esaten ari zaigu, baina euskara ez dela baliagarri komunikatzeko edo, areago, transmititzeko. Inplizitoki hori uste du, alegia, “euskaraz bizi” leloa ez dela aplikagarri halakoentzat. Eta uste horretatik abiatuta irakasle horrek ezer gutxi egingo du hizkuntza baten garapenerako hain beharrezkoa den erabilera sustatzeko. Ahaztu egingo du erabilera dela hizkuntzari baliagarritasuna ematen diona, eta ez eskolak “eman beharreko” edukia izateak.
Beharbada eskolak berak diagnosia egin eta, irakasleen arteko harremana teorian izan beharko lukeen bezain euskalduna ez dela ikusiko balu, orduan, irakasleei (eta ez ikasleei) begirako kontzientziazio planen bat abiarazi beharko luke, irakasleen kontzientzia formazio-programen bidez pizteko eta garatzeko. Ikusarazi beharko lieke irakasle horiei hizkuntza baten iraupenerako zein garapenerako, erabilera dela gakoa. Eta erabilera eskolako ordu akademikoetara mugatzen badugu, bide laburra, pobrea eta artifiziala egingo duela hizkuntzak; eta alferrik kexatuko garela gero, esanez, gure ikasleak jotake aritzen direla atsedenaldietan erdaraz.
Predikatzen dugunari zentzua, gorputza, argudioak emateko, beharbada, irakasleok behar ditugu lehenik eta behin baliabideak eta arrazoiak. Jantzi egin beharko genuke. Eta oinarri horien jabe egin ostean, agian, argiago ikusiko genuke egin euskaraz esatea baino eraginkorragoa dela euskara tresna komunikatibo gisa hartu eta lanketa errealak eta motibatzaileak proposatzea.
Badakit esatea errazagoa dela, baina nola egin dute aurrera hizkuntzek eguneroko bizitzarako ezinbesteko tresna direla ulertuta ez bada? Eta tresna horiek egunero hizkuntza erabilita sortzen direla ulertuta ez bada?
Beraz, uste dut eskoletan horretaz jabetzeko saioak ez liratekeela alferrikakoak izango. Uste dut orain arte ikasleak eta hauen motibazioa izan ditugula hizpide, baina agian irakasleok oinarriak finkatu behar ditugu eta bide erakusle argiago bat behar dugu.
Bigarren galdera
Bigarren galdera ere ez da kamutsa, beraz, zer zorroztu?
Aurren-aurreneko galdera honakoa: zer da hizkuntza bat? Zer dela uste dugu? Izan ere uste badugu, esaterako, arauez jositako sistema bat dela, uste horretan oinarrituta egingo ditugu hizkuntzaren diagnosi, egitasmo eta ebaluazio guztiak. Zaharkituta dagoen ustea irudituko zaizue agian, baina ez dakit bada, pentsaera horren zama oraindik ere ez ote dugun irakaskuntzan eta euskalgintzan ari garenok.
Demagun arestian aipatutako ustea bazter utzi dugula eta komunikazioa lehenesten dugula, horretarako eta horregatik sortu zirela hizkuntzak, elkarren arteko komunikaziorako. Jo dezagun hori pentsatzen dugula.
Demagun kalean gaudela eta ondoko gazte bati entzun diogula: “…ezagutzen dut emakume bat zurekin lan egiten duela…” eta kaleko beste bazter batean honakoa: “…zer, joaten gara hemendik?”; eta hurrengoan: “…zuk ondo egingo duzunaren ziurtasuna daukat...”, hain gaztea ez den beste bati; edo, “…itxi atea, hotza sartzen dela!” tabernako bezero bati. Horiek guztiak zuzenak direlako ustea badugu, ondo ari garelako ziurtasuna dugu. Beraz, ez dugu ezer zuzendu beharrik. Oker ari delako kontzientziarik ez duenak ondo ari delakoan ari da (ni neu oraintxe), ez du akatsik egiten. Ezin, hortaz, oker erabilitakoa zuzendu.
Hau akats gramatikalei buruz dagokionean.
Baina euskara kaskarra erabiltzen dugun kontzientzia izan beharko genuke hobetzeko bidean jartzeko, kontzientzia hori izan ezean ondo ari garela uste baitugu.
Bizi garen herrian bizi gara eta beste bi hizkuntza indartsuen igurtzia hortxe dugu, egunero eta nonahi. Ezin ahaztuko dugu euskarak kultur-eskaintzan aurrerapausoak egiten dituenean gaztelania eta frantsesa ere ez daudela geldirik. Ezin ahaztuko dugu nerabe eta gazteei begirako kultur-eskaintza erdalduna ikaragarria dela. Horregatik genion lehen, hizkuntza-komunitate bat ez badago erabat murgilduta, ez bada osorik euskaraz bizi, zail duela aurrera egitea. Horren kontzientzia argia izan behar dugu. Eta hizkuntza bat bizirik dagoen seinale ezin ahaztuzkoa da, hizkuntza horrek, akatsak akats, ibilian behar duela bizi. Gogoratu bestela: latina hizkuntza akatsgabea da, museoan ikusgai paratutakoa.
Honezkero batek baino gehiagok antzemango zenioten hizkuntzaren kalitatea neurtzeko hiru irizpideei buruz ari garela: zuzentasuna, jatortasuna eta egokitasuna. Joxerra Gartziak, Kike Amunarrizek eta Andoni Egañak egindako lana dugula buruan.
Bistan da orain artean zuzentasunaren eta jatortasunaren irizpideak gailendu direla hizkuntza txukuna edo kaskarra erabiltzen ari ote garen neurtzeko. Seguru aski inoiz baino premia larriagoa dugu egokitasunaren irizpidea kontuan hartu eta bestelako ikuspegi bat izateko. Esan nahi baita, fokua zuzentasunean jarrita ari garenean etengabe gure barren-barreneko euskaltzaina ari dela “hau ez da horrela, hau gaizki esan duzu, hori ez da horrela esaten” esaka. Eta pedagogikoki ere badakigu zein emaitza jasoko dugun zigorra zigorraren gainean banatzen dugunean.
Ez naiz ari euskañola indartu behar dugula esaten.
Ez naiz ari edozer gauzak balio duela esaten.
Gazte, nerabe eta zahartxeagoak motibatzeko bestelako ikuspegi, irizpide eta estrategiak garatu behar ditugula esaten ari naiz. Nik ere ez dakit zein diren horiek, ez naiz aditua, irakaskuntzan urte batzuetako esperientzia duen pertsona bat baino ez naiz. Baina esan dezakedana da, ikuspegia erlatibizatze aldera, ezin dugula euskara hizkuntza perfektu-bukatua delako itxura sustatu. Besteak beste atzoko akats barkaezina gaurko esamolde zuzen eta zabaldua baita. Azken batean, hiztunek zilegitzen dutelako dena delako arau gramatikala, eta ez akademiek.
Kontua ez da filologoak lanik gabe uztea; baizik eta bakoitzak bere arloan lan egitea. Eta esango didazue irakaskuntzan zein den lanik behienena, motibazioa ez bada.
Gaia alde batera utzita ari garela pentsatuko duzue apika, baina iruditzen zait euskara kaskarra erabiltzeko arrazoiak, ez datozela hizkuntza ez jakitetik, eta beste nonbait jarri behar dugula arreta. Esate baterako, euskara ama-hizkuntza duen hiztunak, zergatik jotzen du hainbestetan gaztelaniara? Zerk bultzatzen du hiztun hori ezagutu bai, baina ezagutzen duen forma hori beste hizkuntza batean erabiltzera? Kontua ez da ez dakiela edo ez dela gai; baizik eta zehaztu beharko genituzkeen arrazoiengatik aukera bat egiten duela, zeinak darabilen hizkuntza kaskartu, pobretu egiten baitu.
Zuzentasun eta jatortasunaren irizpideen arabera, dudarik gabe. Eta egokitasunaren arabera? Zenbateraino da egokia euskañola? Noraino?
Komunikatzeko baliagarri dela frogatuta dago. Baina, egoera muturrera eramanda, gaztelania hutsean arituta ere, komunikazioa lortuko dugu, ia gehienetan.
Aurrekoan ikastetxe batean ikusitako txartel bat datorkit gogora, Lazkao Txikiren hitzak dira: “Laster, konturatzerako, erdara hutsean arituko gara euskaraz ari garelakoan”.
Lehenago aipatu dugu; kontzientziazioan egon daiteke arazo horren muinetako bat. Alegia, nola uste dugu egiten duela aitzinera hizkuntzak? Eguneroko erabilera esparru guztietan zabalduta baldin badago (eskolan, kalean, etxean, administrazioan, lagunartean, aisialdian, merkatuan, hedabideetan…) erabilera horrek berak bermatuko du hizkuntzaren garapena, hizkuntzaren kalitatea, hizkuntzaren praktikotasuna. Pernandoren egia hauxe da, gure kaskazurrean sartu beharrekoa. Honela sortuko ditugu, hizkuntza tresna gisa erabiliz, behar ditugun esamoldeak, gazte hizkera freskoa, forma berriak eta hizkuntzaren corpus baliagarria. Euskara bazter utzi eta erdararen hautua egiten dugun aldiro ari gara lurperatzen, ondoren ez dakit zein erabilpen-plan eta abarrek suspertzen ez omen duten gure hizkuntza.
Berriro diogu, egokitasunaren irizpidea buruan dugula ari bagara, fokalizazioa ez dago horrenbeste akatsetan, hutsegiteetan. Hiztuna hizketan hasi orduko ez da sentituko epaile baten aurrean ariko balitz bezala (askori entzun diodan moduan). Herritar euskaldun askok pentsatzen du ez dela gai bere hizkuntzan zuzen aritzeko. Euskara ikasten ari direnak, zer esanik ez. Garrantzia zuzentasunari ematen diogulako, eta zuzentasuna arauak ematen du, baina egokitasuna ez du arauak ezartzen, erabilerak baizik.
