ALONSO, Juan Carlos: psikologoa
“Kontatu ipuin bat” eskatzen duenean haurrak, zer dago horren atzean? Zergatik erakartzen du ipuinak?
Haurrak fikzioaren bidez hobeto ulertzen duelako errealitatea (bereziki, sentimenduak). Ipuinak bere maila psikoafektibo berean hitz egiten baitio: fantasiaren eta irudimenaren mailan. Fantasia hurbilago dago haurraren egozentrismotik, bere sentimendu eta nahietatik, errealitatea ulertzeko eta sentitzeko bere moduetatik. Adibidez, guk 4 urteko haurrari esaten badiogu “ez duzu munstroen beldur izan behar, ez dira-eta existitzen”, azalpena entzungo du, baina ez ditu ulertuko gure “zergatiak”, berak beldurra sentitu egiten baitu. Helduok haurraren buruari hitz egiten diogu, arrazonamendua erabiliz. Ipuinak, aldiz, haurraren bihotzari hitz egiten dio.Haurrak fikzioa behar du bere barneko korapiloak askatzeko. Eta zergatik jo behar du fikziora?
Errealitatean horretaz ez delako hitz egiten: familian, eskolan, gizartean ez da hitz egiten heriotzaz, edo bakardadeaz, adibidez. Baina haurrak egoera horiek sentitzen ditu, eta errealitateak ez dionez uzten horiei buruz mintzatzen, fikziozko pertsonaiak behar ditu, horiengan kanporatzeko. Ipuinek adierazi ezin dena adierazteko ahalmena daukate, sinbolikoki. Baina gakoa identifikazioa da. Ipuin batek bere lana egingo du, baldin eta identifikatzeko aukera ematen badio haurrari.Ipuina beldur kentzaile izan daiteke. Nola lortzen du hori ipuinak?
Esan bezala, haurrari arrazoiak ez dio balio bere beldurrak ulertzeko. Baina beldur bakoitzak badu bere antidotoa: hitzez jartzea beldurtzen nauen hori (terapietan ere egiten da hori). Beldurra zeri diodan esaten dudanean, bideratu dezaket. Baina ez badut nire beldurrez hitz egiten, beldurrek hor jarraituko dute. Haurrek ere, sentitzen dutena inori kontatzeko beharra badute, baina oraindik ez daukate horretarako ahalmenik, eta bitartekari bat behar dute: zirrara eragiten dien ipuina. Ipuina entzuterakoan, haurrak bere beldurrak ulertzen ditu, errekonozitzen ditu. Sentitzen du ez dela bera beldurrak dituen haur bakarra, eta beldur horiek sentitzea normala dela.Haurrak, proiekzioaren bidez, pertsonaiengan eta egoerengan kanporatzen ditu bere beldurrak, beraz.
Bai, larritasuna sorrarazten dion hori sorginarengan proiektatuko du, edo otsoarengan, amaordearengan eta munstroarengan, besteak beste. Haurrak bere zirrarak ateratzen ditu, “katarsi” bat gertatzen da. Eta heroiarekiko identifikazioaren bidez, fikzioaren aurrean garaile ateratzen denean, haurrak beldur hori menperatu egiten du, barre egiten dio, gorrotatu egiten du, zigortu egiten du, berarengandik askatzen da. Pertsonaia horrek, beraz, haurrari aukera ematen dio larritzen, zapaltzen duen horri gaina hartzeko, irrealitatean dena posible baita. Ipuineko heroia bezalaxe, haurra ere handiago bihurtzen da eta beldurra txikiago. Helduetan ere gertatzen da hori: beldurraren objektua ekiditen badut, beldurra handitu egiten da, eta ni txikitu. Aldiz, beldurraren objektuari aurre egiten badiot (terapia guztietan egiten dena horixe da, aurre egin), orduan txikiagotuko da beldurra eta ni hazi.Beldurrezko ipuinak farmazian agindu beharko lirateke kasik! Zer alde osasuntsu dakarte?
Ipuinak balio du haurrari bere beldurrak ulertzen laguntzeko, erlatibizatzeko, beldurra normalizatzeko, eta beldur batzuk fantasiak eragindakoak direla ikasteko, ez direla errealak. Terapeutikoki asko erabiltzen da haur ospitaleetan eta psikologoetan, sakoneko gatazkak, beldurrak, antsietateak azaleratzen dituelako. Ipuina sendagai izan daiteke. Baina ez diezaiogun gehiegi eskatu: ipuina ez da denerako antidotoa. Ipuinak kontatuagatik, haurrei beldurraren objektuari aurre egiten ere erakutsi beharko zaie, 4 urtetik aurrera, gutxi gorabehera. Frogatu denez, ipuinek oso ondorio positiboak dituzte, baina batez ere, intrigak ematen duen plazeragatik soilik, merezi du beldurrezko ipuinak haurrei kontatzea. Ipuin arrosetan, aldiz, intrigarik ez dago, dena delako “polita eta planoa”.Heldu batzuek ez dute beldurrezko ipuinik kontatu nahi izaten, haurrarengan angustiak, beldurrak sortzeko arriskua dagoela uste dutelako. Hala al da? Ipuinek beldurrak eta angustiak sor al ditzakete?
Hori helduon beldurra da (horregatik babesten dugu hainbeste haurra). Beldurrezko ipuinak ez kontatzea, beldurrari beldurra izatea da. Eta hori da eduki daitekeen beldurrik handiena. Beldurra ezkutatuz ez da desagertzen, alderantziz, indarra hartzen du, eta gainera, sentimendu horren normaltasuna eta baliagarritasuna ukatzen da. Haurrak behar du bere beldurraz hitz egitea. Hasteko, ia ipuin guztietan beldurra presente dago. Nahiz helduak pentsatu “hau ipuin xamur eta zoragarria da”, sakon-sakonean beldurra egon daiteke. Eta bigarrenik, ipuinek ez dute beldur berririk sortzen: haurrarengan lehendik zeuden beldurrak tratatzen edo bideratzen dituzte. Otsoa ez da beldurraren sortzailea, otsoa beldurraren adierazpena da. Haurrak barnean dituen beldurrak otsoaren bidez, adibidez, kanporatzen ditu. Eta halako beldurrik ez zeukan haur bati otsoaren ipuina kontatzen badiozu, ez du beldur berririk sortuko. Hori frogatuta dago. Erka ditzagun egungo ipuinak eta ipuin klasikoak. Hasteko, egungo ipuinek beldurra lantzen dute, eta ipuin klasikoek angustia. Zer alde dago beldurraren eta angustiaren artean? Beldurra zera da: objektu zehatz baten aurrean (izan gauza, pertsona edo egoera) sortzen den arrisku sentimendua. Egungo ipuinak objektu zehatz horietan zentratzen dira, trataera emateko. Beldurrak normalak dira, eta eduki behar dira gainera, egokitze funtzio bat daukatelako. Ez dezagun helburutzat jarri haurrek beldurrik ez izatea, hori baino ezer arriskutsuagorik ez baita. Angustia bestelako kontzeptu bat da: zehaztu gabeko edo ongi irudikatu gabeko objektu baten aurrean, seinale moduan sortzen den zirrara, erne egotearen sentimendua, zerbait gerta daitekeen sentipena. Alegia, “beldurra daukat, baina ez dakit esaten zeri”. Beldur zehatzek psikologikoki tratamendu “erraza” dute, baina angustia orokorragoa da. Eta angustia ipuin klasikoek lantzen dute.Egungo ipuinek beldurra lantzerakoan, zeri ematen diote garrantzia?
Umoreari, samurtasunari, irudimenari, fantasiari eta introspekzio psikologikoari. Gaurko idazleek oso ondo ezagutzen dute haurraren garapena, haren psikologia ebolutiboa, haren beldurrak, erreakzioak. Hor kokatzen dira, eta egunerokotasunean haurrek bizitzen dituzten gai zehatzek sortutako beldurrak lantzen dituzte. Ez dute istorio fantastikorik agertzen, ez baita heroia izan behar norberaren “herensugea” gainditzeko (beldur horiek normalizatu egin dira). Orokorrean, ez dira hain ipuin hunkigarriak, zirrara eragiten dutenak, ez dute haurra tentsioan jartzen. Ulermena, tolerantzia eta komunikazioa bezalako balioak nagusitzen dira. Beldurrari sentsibilitatez egiten diote aurre, haurra ia konturatu gabe (beldurra desmitifikatzen da, beraz).Gaurko idazleek haurraren garapena oso ondo ezagutzen dutela diozu. Motzean esanda, zer beldur ebolutibo izaten dira umetan?
Hasteko, kontuz. Sailkapen hau orientabide modura hartu behar da, malgutasunez. Ez du esan nahi haur guztietan halaxe denik zehazki. 2 urtetik aurrera beldurra eduki ohi zaio bereizketari (separazioari), abandonatzeari, ezezagunei, olatuei, animaliei, bakarrik gelditzeari, indartsuari, zarata handiei, naturako fenomeno batzuei... 4 urtetik aurrera, gutxi gorabehera, anai-arreba jaiotzeari zaio beldurra, barregarri gelditzeari, sendagileari, munstroei, umezurtz gelditzeari, heriotzari... 5 urtetik aurrera, berriz, beldur gehien zaio taldeak baztertzeari, “desberdinei”, “berdina” ez izateari eta eskolara joateari (segun eta zer egoera topatzen duen han), besteak beste. Egungo idazleek badakite hori, eta era zuzenean edo inplizituki haurraren antsietate edo gatazka iturri horiek lantzen dituzte, ipuina beldur horiei erantzuteko errezeta moduan erabiliz.Beste beldur batzuk “ikasitakoak” edo eragindakoak dira. Noiz sortzen dira beldur berri horiek?
Bizipen negatiboak izatean, helduengandik (gurasoengandik) kutsatutako beldurrak direnean, hezteko moduaren ondorioz sortuak direnean (haurra gehiegi babesteagatik, kasu), bere garapen psikoafektiboan zailtasunak dituenean (segurtasun eza, familia edo eskola desoreka). Baina, batez ere, gaurko haurrek zer beldur dituzten eta nondik sortuak diren ikusiz gero, irudiaren eragina itzela dela konturatuko gara. Etxean bertan daukagu arriskua: telebista beldur sortzaile izugarria da, eta helduak ez dira tresna horrekin larritzen. Haurrak, telebistaren aurrean (edo internet, bideo-joko, edo edozein pantailaren aurrean) bakarrik utziz gero, irudi zirraragarri piloa ikusiko du, eta ez ditu ulertuko, ezin ditu prozesatu, baina zuzenean artxibatzen dira bere memorian, azalpenik gabe. Irudiak bai sortzen dituela beldur berriak, eta ez ipuinak.Egungo ipuinetara itzuliz, beldurrezko zer egoera planteatzen dituzte?
Eszenatokia leku ezagunek osatzen dute, haurrentzat kuttunak direnek (logela, sukaldea). Eguneroko errealitatea deskribatzen dute. Denbora orainaldian kokatzen da. Kontalaria lehen pertsona izan ohi da. Ipuinak ez dira hasten “bazen behin otso bat…” esanez: “ni” da abiapuntua, eta “orain”. Istorioa haurrarengandik oso hurbil dago, eta gehiago identifikatzen da. Narratzailea istorioaren eta haurraren artean kokatzen da, egoera gogor edo larri xamarren aurrean umea babesteko eta azalpenak emateko. Nik uste gehiegi babesten dutela haurra gaurko beldurrezko ipuinek: dena gertatzen da ia konturatu gabe, azalpenak emanez…Eta zer ezaugarri dituzte gaurko pertsonaiek?
Gaurko pertsonaiak ez dira manikeoak (ez dira zuriak edo beltzak, zintzoak edo gaiztoak). Gizakiaren ezaugarriak dituzte, protagonistek ere beren akatsak, ahuleziak dituzte. Protagonista haurra denean, entzulearen adin berekoa izan ohi da (ipuin klasikoetan helduagoak izaten dira). Batzuetan protagonista heldu bat ere izaten dute ondoan, badaezpada, laguntzeko, babesteko, azalpenak emateko. Etsaiak psikologikoak dira, ez dira zehatzak. Pertsonaia gaiztoak ia ez dira agertu ere egiten. Sorginak edo “gaiztakeria” desagertu egin dira. Munstroak bai, azaltzen dira ugari, baina itxurarik gabe (haurrak ez du identifikatzen pertsonaia gaizto zehatz gisa). Gaurko munstroak sinboloak dira: egungo gatazkak irudikatzen dituzte, eta amets gaiztoetatik hurbil daude.Ipuin klasikoek, aldiz, nola lantzen dute beldurra?
La bruja debe morir saiakera liburua irakurtzeko gomendatuko nuke (Sheldon-ena da). Ipuin klasikoaren atzean zer dagoen sakontzen du, erraz ulertzeko moduan. Izenburua bera oso grafikoa da, dena esaten du. Ipuin klasikoak psikodramak dira, errepresentazio metaforikoak. Ipuinean kontatzen dena haurraren barruko sentimenduaren isla da, haren beldurren edo antsietateen errepresentazio bat (eta frogatu denez, ipuin klasikoetako gaiak, beldurrak, unibertsalak dira). Barne egoeraren errepresentazio bat denez, haurra libre da nahi duenarekin identifikatzeko. Horregatik, ipuin klasikoaren esanahi metaforikoa ez zaio azaldu behar haurrari. Haurrari ez esan inoiz horrelakorik: “harrapatu duzu zertaz doan ‘Errauskine’? Ipuin hau kontatu dizut, ahizparekin jeloskor zaudelako”. Ez egin halakorik. Ipuin klasikoak, kontatu eta haur bakoitzak nahi duena ulertzeko dira, bere beharraren arabera. Landareak bezala, haurrak ere behar duen “ura eta eguzkia” hartzen ditu, ez gehiago.Gaurko ipuinek haurra gehiegi babesten dutela diozu. Ipuin klasikoak, berriz, ez dira txantxetan aritzen.
Hala da, ipuin klasikoetan beldurra pertsonaia gaiztoarengan irudikatzen da, eta pertsonaia hori deuseztatu, hil egin behar da (beldurra eragiten duen objektuaren gaineko garaipenaren seinale baita). Hor azpian dagoena, inpultso bat da: ongia eta gaizkia, ona eta txarra. Ipuin klasikoen jatorria ahozkotasuna da; horregatik, sorreran eta gerora ere ez ziren marraztu. Ipuinok imajinatzeko asmatuta daude, eta fantasia denez, haurra libre da entzuten duena berak nahi bezala irudikatzeko (pertsonaia gaiztoak, adibidez), bere mementoko beharren arabera. Horregatik, ipuin klasikoek antsietatea lantzen dute, beldurra baino zabalagoa dena (ez dakit zeri diodan beldurra, eta hori sinbolizatu egingo dut). Ipuin klasikoak kontatzeko dira, ez ikusteko. Irudia jarri zitzaienetik, zuten xarma eta benetako izaera galdu zuten.Ipuin klasikoetan eskema bat errepikatzen da beti, fase batzuk daude.
Lehendabizi pertsonaia sartu egiten da bide batean: norberaren barrura bidaia bat egitea da. Beldurra gainditzeko aztertu, arriskatu, barruratu egin behar baita. Horregatik, norantz abiatzen da pertsonaia? Baso ilunera, gaztelu ezezagun batera, ispilu atzera… “Hor badago zerbait”, eta sartu egiten naiz. Bigarren fasea topatzea da. Eta ipuin klasikoa ez da txantxetan aritzen: zer edo zer hori bat-batean agertzen da, eta zeharo gaiztoa aurkezten zaigu. Haurra behartuta dago beldurrari aurre egitera, ezin dio ihes egin, eta beraz, norberaren aitorpena dago: pertsonaia gaizto horrekin topatzean, haurrak ezagutu egiten ditu bere beldur propioak. Beldurra menperatzeko, ni garaile irteteko, “Sorgina hil behar da” (Sheldonen liburuak dion bezala). Ipuinaren muin emozionala garaitze une hori da. Otsoa hiltzeaz bat, sorgina erretzeaz bat, sinbolikoki haurraren zati negatiboak deuseztatzen dira, pertsonaia gaiztoarengan proiektatzen baititu haurrak bere zati negatiboenak. Istorioaren azkenean ospakizuna dator: beldurra menperatua izan da, haurra seguruago sentitzen da, eta ospatu egin behar da.Eszenategiak ere erabat desberdinak dira ipuin klasikoetan.
Eszenategiak gutxi zehazten dira. Sinboloak deskribatzen dira: basoak, gazteluak, iluntasuna… Denbora urrutiko iragan batean kokatzen da, leku urrun batean, “auskalo non”, eta kontalaria hirugarren pertsonan zuzentzen zaio haurrari. Haurra eta egoeraren artean distantzia objektibo bat sortzen da horrela. Pertsonaien izaera oso zehaztuta dago, manikeoak dira (edo oso onak, edo oso txarrak). Horrek identifikazioa errazten dio haurrari.Ipuin klasikoetan beldurrezko pertsonaia fantastikoak dira nagusi. Bakoitza zeren metafora da?
Otsoa da beldurrezko pertsonaietan errege, eta gaizkiaren metafora da: irrazionaltasun ezkutua, bulkada edo inpultso erreprimituak, zehaztu gabeko arriskuak, irensten gaituena sinbolizatzen du. Beste pertsonaia nagusia sorginak dira, eta zera sinbolizatzen dute: heltzeko eta hobetzeko gainditu behar dena, nahi ez ditugun ezaugarriak, engainuak.Gaur oso pertsonaia gaizto gutxi gelditzen zaizkie haurrei. Horrek zer eragin du?
Walt Disneyk ogroak ere on puska hutsak marrazten ditu. Lehen ogroak gaiztoak ziren, umeak jaten zituzten, eta sinbolikoki horrek funtzio bat zuen. Gaur otsorik ez badago, sorginik ez badago, eta ogroak maitagarriak badira, haurrek ezin dute esan “hil dezala!”, “jan dezala!”. Eta haurrek behar dute hori, beren inpultsoak botatzeko. Haurrak ere gizaki baitira, ez aingerutxo zuri “inozenteak”. Kaleko txotxongiloetan, ikusi haurrek zer oihukatzen duten heroiak hankapean duen gaiztoari zer egin galdetuz gero: “hil!, hil!” hasten dira garrasika umeak; ez dute esaten “askatu otsoa, ez egin ezer gaixoari”. Eta hori ez da krudelkeria, badakite-eta sinbolikoa dela, errealitatea beste gauza bat dela. Egurra nahi dute, pertsonaia gaiztoak desagertzeko daudelako.Askorentzat ipuin “heavy” horiek, bultzatu nahi ditugun balioen aurka doaz (aniztasuna, bakea eta gisako balioen aurkako mezua dute).
Bi gauza zeharo diferente dira errealitatea eta heziketa erreala, eta fantasia mundua. Haurrei beren beldur eta angustientzat ihesbide bat erraztu behar zaie, eta jatorrizko bertsioak hori ematen du. Bestela, zer pertsonaia geratzen zaio bere alde negatiboena ukitzeko? Pertsonaia horiei “edukiontzi psikologikoak” esaten zaie (zuk horietan jartzen dituzulako zure beldurrak, inbidiak, sentimendu negatiboak). Angustiarentzat txerto bat da. Eta frogatu izan da lehen, haur ginela pertsonaia horiek entzuten genituenean, gugan inongo frustraziorik ez zutela sortzen. Beldurra eta frustrazioa errealitateak sortzen ditu, eta ez fantasiak, fikzioak edo ipuinek. Are gehiago, fantasiaren, fikzioaren, ipuinen beharra dugu errealitateari aurre egiteko, baita helduok ere (ametsen funtzioa horixe da). Egungo literaturak dena arrosa izan dadin nahi du, eta haurren sentimendu sakonenak ezkutatzen ditu: gizakiaren ahultasunak, funtsean. Bizitza errealetik etengabe babesten baditugu, gero nola egingo diete zailtasunei aurre? Ez dut esan nahi literatura guztiak gogorra izan behar duenik: peluxezko hartzen literatura ponpoxoa behar da, baina baita literatura “kañeroa” ere.Ipuin klasikoetan jatorrizko bertsioak eta egokituak daude. Zer kontatu haurrari, bertsio egokituak ala klasikoak?
Gaurko haurrek bertsio egokituak soilik dakizkite, eta iturri bakarretik ezagutzen dituzte gainera: Walt Disneyn ikusita, bereziki, “deskafeinatu” hutsak, “light-light”. Oso politak, oso goxoak, eta beti irudiz kontatuak. Gutxi dira ipuin klasikoak gurasoek edo aiton-amonek kontatuta ikasi dituztenak (eta “kontatu” diot). Ipuinak egokitzen joan dira haurren sentsibilitateari ez eragiteko. Eta hori egiten lehenak Grimm anaiak izan ziren, duela 200 urte jada: Txanogorritxoren jatorrizko bertsioan, Perraulten bertsioan, otsoak amona eta Txanogorritxo jaten zituen, eta hor bukatzen zen ipuina. Grimm anaiak beldur ziren, horretan utziz gero ez zutela alerik salduko. Orduan asmatu zuten ehiztariaren 9figura. Bada, niretzat, jatorrizko bertsio “heavy” hori kontatzea ez da krudelkeria. Zeren begira 4 urteko neska batek zer bota zion aitari Txanogorritxoren jatorrizko bertsioa entzunda: “otsoa ez da hain gaiztoa ere, zeren ipuinetan amonak jan behar dituzte, horretarako daude. Baina amonaren merienda errespetatu egin du behintzat!” (Alegia, otsoak ere bere irizpideak bazituela). Haurrek badakite sinbolikoa dela. “Kontuz, haurren sentsibilitatea ukitu gabe…” eta halakoak, helduon beldurrak dira.Komeni da, beraz, jadanik ezagutzen dituzten ipuin horien bertsio originala kontatzea?
Bai. Hori bai, jatorrizko bertsioa kontatzerakoan ez esan haurrari “orain arte kontatu dizudana engainu bat zen, eta guraso izanagatik gezurra esan dizut”. Beste ipuin bat balitz bezala aurkeztu: “orain beste amaiera batekin kontatuko dizut”. Ipuinak kontatzeko, aholku txiki batzuk ematen hasita… Haurraren egoera psikoafektiboa kontuan hartu. Ikusi nolakoa den haurra eta bizi duen testuingurua, muga batzuk jarri, eta berak asimilatzeko moduan eman, gradualki. Eta garrantzitsuena: heldu baten laguntza behar du. Beldurrezko ipuina kontatu bitartean, gure besoaz inguratuta egoteko beharra du, horrekin ematen diogun mezua baita “ni ondoan nago”, “ez zaitut bakarrik utziko arrisku egoeren aurrean”, “ez duzu beti ausartena izan behar”. Eta esaten dioguna da, beldurra sentitzea normala dela. Beraz, amodioarekin, afektibitatearekin, kontatu ipuina. Zer gozamena den nire aitatxok edo amatxok, babestuz, ipuin bat kontatzen didanean, eta haren kontra-kontra jartzen naizenean, “ai zer beldurra!”, kukututa. Bihotzez kontatzen badiogu, haurrak gozatu egingo du beldur pittin bat sentituz, otsoa, sorgina, mamua, munstroa edo beste edozein piztia “gaiztakeriak” egiten ari den bitartean.