OLVERA, Angelica:Familia Sistemikoko aditua eta ikerlaria.“Sustrairik gabe, hegorik ez dago. Eskolatik erreskatatu egin behar dira familiaren historia eta testuinguruaren historia
Mexikarra zara. Zure sustraien adar bat Euskal Herritik dator: amaren birraitona euskalduna zenuen. Lehen aldiz etorri zara, eta zer aurkitu duzu?
Hau oso ezaguna egiten zait; bizitza osoa hemen eman dudala iruditu zait, eta itzuli egin naizela. Klima, mendiak eta hizkera bera oso etxeko sentitu ditut. Nire amak esaten zuen moduko esaldi bat entzuten dudan aldiro apuntatu nahian aritzen naiz (“ojo al parche”, adibidez), esaldi horiek Mexikon ez baititut etxetik kanpoko testuinguruetan entzun, eta beraz, oso familiakoak dira.Familia sistemaren ikuspegitik, zer azalpen ematen diozu horri?
Nik igartzen dut familia sisteman badela informazio emozional bat, oinordetzan jasotzen dena. Sistema horretan badira hortxe dauden oroi-minak, heriotza, saminak, eta informazio hori ez bada ordenatzen eta bere lekuan jartzen, bat-batean zugana iristen da eta desinformazio bat sortzen dizu: “zergatik datorkit hau niri?”. Mandatu sekretuak bezalakoak dira, zaharkituak, denboran zehar datozenak, nire ondo-ondoko belaunaldietan barna. Eta belaunaldietako informazio hori guztia hementxe kontzentratzen da, leku honetan. Denbora eta espazioa lotuta baitaude (horixe da honen guztiaren alderdi kuantikoa). Orduan, ni bat-batean gauza asko eta asko gertatu izan diren leku honetara etortzen banaiz, denbora espazial honetantxe ere badaude orduko gertakari haiek guztiak. Eta ezagun egiten zaizkit, nire familiatik jaso dudan sistemaren informazio bati lotuta daudelako. Zuen eskolan sustraiak erreskatatzen ari zarete, ikasleen herenaitonetaraino joanez. Sustrairik gabe, hegorik ez dago. Eskolatik erreskatatu egin behar dira familiaren historia eta testuinguruaren historia. Euskal Herrira etorri aurretik Bernardo Atxagaren nobela oparitu zidaten, “Soinujolearen semea”: Amerikako Estatu Batuetara joandako gizon baten istorioa da, eta Obaba utzi du, bere sorlekua. Eta alabentzat idatzita uzten du harentzat garrantzitsua izan den guztia, ez dezaten ahantz. Izugarri polita egiten zait hori, ederra oso.Zeure identitatearen parte bat transmititzera iristen ez denean, horrek suposatzen duen galeraz kontzientzia izatea da gakoa, ezta?
Atxagaren liburuarekin negar egiten nuen pertsonaiak kaxa bakoitzean hitz bat sartzen zuenean: hurrengo belaunaldiek errepikatuko ez zuten hitz bakoitza sartzen zuen kaxetan, hilkutxak balira moduan. Gugan hizkuntza konkistarekin galdu zen, baina oraindik ez diogu hileta erriturik egin, ez dugu hori benetan gertatu zela onartu, alegia. Galerak ere aitortu egin behar dira, zerbaiten existentzia onartzea zerbait horri iraupena ematea baita, eta izatea. Eta ez badugu onartu hizkuntza bat hartzeko beste bat galdu genuenik, hau ere ezin dugu hartu: Mexikon ez daukagu hizkuntzarekiko hurbiltasunik, eta hori, besteak beste, irakurketa kulturan sumatzen den faltan islatzen da. Ilusio handia egiten dit neure burua elkarrizketa honetan ikusteak, justu Pedagogia Sistemikoaz hizketan, euskaraz (badirudi euskarazko hitz hauek nigandik sortu direla). Hau nire fantasiarik onenetan ere ez nukeen imajinatuko!Bestalde, kosta egiten zaigu gure iraganeko, gure sustraietako alde iluna onartzea.
Nire arbaso espainiarrek nire arbaso indigenak konkistatu zituzten. Eta pentsa nola esan dudan. Zeren ni, bi horiena naiz. Nola ukatu historiaren zati bat. Lantegi batean, Amerikarekin adiskidetzeko mugimendu bat egiten ari ginen. Bikote euskaldun batek geldirik jarraitzen zuen, eta esan zidaten “ez, guk ez dugu zerikusirik zu egiten ari zaren horrekin”. Esan nien: “Ez duzuela zerikusirik nirekin? Asko sentitzen dut, baina baietz esan behar dizuet! Nire etxeko errezela zabaltze hutsarekin, ikusi egiten zaituztet-eta!” (nire etxe parean lau banku daude, Bilbao Vizcaya-koak). Euskaldunek kolonizatuta gauzkate-eta! Pedagogia Sistemikoaren zutarri bat hauxe da: onartu eta esan ahal izatea “bai, ni hortik nator, hori da nire arbasoek egin zutena”. Pedagogia Sistemikoa horixe da: nire familiaren historiatik abiatuta, nire testuinguruaren historia ikastea.Zehatzago azalduko al zenuke zer den Pedagogia Sistemikoa?
Familia sistemak, eskola sistemak eta gizarte sistemak transmititzen dutenaren bidez irakasten duen pedagogia da, hiru sistemak elkartuz. Irakasleok askotan ikaslea testuinguru batetik aterako bagenu bezala ikusten dugu, eta gelan sartzen dugu, non gure egiteko bakarra curriculumeko edukiak irakastea den. Eta ez da hala. Haurrak familia testuinguru bat dakar, gehiago determinatzen duena. Gure txikiek eskolan adieraziko dute, ahal bezala, familiako problematika, murgilduta dauden emozioak. Eurak dira familia sistemen itzultzailerik onenak.“Sistemaren itzulpena” aipatu duzu. Horixe da “Konstelazioen” metodoaren bidez lantzen dena. Azal ezazu zer diren “Konstelazio Terapeutikoak”.
80ko hamarkadan Bert Hellinger-ek deskubritu zuen gutako edonork, prest bagaude, gaitasuna dugula sistema bateko informazioa hartu eta adierazteko. Alegia, esate baterako, zuk familia sistema jakin bat simula zenezake, pertsona bakoitzak rol bat har dezake, eta espazioan koka ditzakezu (parte hartzen duten pertsona horiek ez dute sistema horretako benetako partaide izan beharrik). Ordezkariei, prest agertzen badira, beren kasa jokatzen uzten zaie, hala, sistema horretan inplizituki dauden sentimenduak adieraz baititzakete. Informazio zirkuitu bat eraikitzea bezalaxe da, horren bidez familia sistema zehatz batean dagoen informazioa antzemateko. Bert Hellinger entrenatzen hasi zen, sistema bakoitzean zer gertatzen ari zen interpretatzeko, itzulpena egiteko, ulertzeko, eta bost alderditan erreparatu zuen: gure familian nola begiratzen diogun heriotzari, bizitzari, patuari, kulpari eta sufrimenduari.Metodo hori eskola sisteman aplikatu duzue. Zertan bereizten dira esku-hartze pedagogiko horiek esku-hartze terapeutikoetatik?
Mugimendu pedagogikoen bidez ez dugu inor sendatu nahi; egoera aurkeztu nahi dugu, ikusi non egon daitekeen arazoa (hainbat hipotesi eginez), arazo horretatik ikasteko eta zein eratan esku har genezakeen ikusteko. Arazoa inplikatutako alde guztien aurrean jartzen da, nolabaiteko distantzia batera. Izan ere, arazoa ez da ikaslearena; bereizi egin behar dira arazoa eta haurra. Guztion begirada soluzioan zentratu behar da, eta ez kulparen banaketan. Inplikatutako alde guztiak, bakoitza dagokion lekutik, arazoari begira daudenean, arazoa konpondu egiten da. Begirada zabaltzea da gakoa, eta jakitea zein den norberaren lekua.Irakasle gisa gure lekua zein den jabetzen garenean, batzuetan arazoa gure esku ez dagoela onartu beharrean izaten gara, eta benetan guk ezingo diogula konponbiderik eman. Baina hori onartzeak “utzikeria” eman dezake, irakaslearen “inplikaziorik eza”.
Baina errealitatea hori da, ezin dugu konpondu gure eragin esparrutik kanpo dagoen arazo bat. Eskolak ez gara instituzio terapeutikoak, ez gaude haurrak sendatzeko; gu irakasteko gaude. Irakasle gisa dugun funtzioa eta gure identitatea desitxuratzen baditugu, ahitu egingo gara, eta “burn out” sindromean erori (irakasle errearen gaitza), amaren lekua bete nahi dugulako, eta lagunarena, eta terapeutarena, eta orientatzailearena… Eta alferrikako ahalegin horretan erre ditugun energiak ez dizkigu inork itzuliko. Ikasi dudan gauzarik garrantzitsuenetako bat hauxe da: neure buruari ez esleitzea ez dagozkion “mirariak”. Orain badakit ezin dudala deus egin halakoen aurrean, beraz egin behar dudana egingo dut, eta kito. Eta horri esker, azken urteotan lana erruz egin dut denbora askoan ezin heldu izan diedan aferetan. Baina beti galdera bera egin behar diozu zeure buruari: hau badagokit? Pedagogia Sistemikoaren lema batek halaxe dio: “hezteko, nor bere lekuan bego”.Askotan uste dugu pertsona bati eusten dion zutarria garela, nahiz eta benetan hala ez izan.
Hori bera gertatzen da seme-alabekin, gurasoen ardura hartu eta energia ahitzen dutenean: gurasoek ez dute egingo beren arimaren barne-barnetik nahi ez duten ezer. Gurasoak bizirik gelditzen dira bizi nahi dutelako, ez guk eusten diegulako. Nire seme-alabei esaten diet, “zuek ez zarete nire bizitzaren arrazoia. Nire inspirazioa zarete, baina ez arrazoia. Zuen burua ez jo hain-hain garrantzitsutzat”. Zer harri astuna seme edo alaba batentzat gurasoen bizi arrazoia izatea! Beldurtzekoa da!Eta arazoa “badagokigunean”? Irakasleok nola bete behar dugu gure lekua?
Gure eskura dauden arazoei erantzuteko, irakaslearen betebeharra Mary Poppins-ena bezalakoxe maletatxo bat izatea da, errekurtsoz betea, eta gelara iritsi eta bat ateratzea, eta beste bat, eta beste bat… ezin baikara erreminta murritz batekin gelditu. Eta asko hartzen duenak soilik eman dezake. Hartzea, umiltasunezko ekintza bat da. Gaitzen ez den irakasleak, etengabe eguneratzen ez den irakasleak, ez dauka gelan jarraitzerik.Non jartzen du begirada Pedagogia Sistemikoak? Zertarako baliatzen da metodologia hau eskolan?
Bizitzara hurbiltzeko. Orain sumatzen dut akademikoak zenbateraino dauden urrunduta bizitzatik, eta zer zaila izan den eurentzat bizitzatik urruntzea. Kongresu batean, terapeuta batek hamar minutuan esan zuen, argi bezain sinple, funtsezkoa dena. Hitzaldirako jarri zioten gaia hauxe zen: “gaixoaren eta terapeutaren arteko harremana”. Honako hau esanez hasi zen: “nola nahi duzue nik harremanaz hitz egitea, ez badakit terapeuta moduan baino harremanak izaten? Inor arazorik gabe baldin badator nigana, jada ez dakit harekin harremana ezartzen”. Kontatu zigun nola bezero batek (bere aholkuei jarraituz beretzat denbora gehiago hartzen hasi zenak), museoan pasatako arratsalde bat azaldu zion, pintura zoragarri bat xehetasun handiz deskribatuz; eta nola astebetera harri eder batzuekin joan zitzaion bezeroa, basoko paseoan hartu zituenak propio beretzat. “Eta nik inbidia sentitu nuen” esan zigun terapeutak: “zenbat denbora ari naiz alferrik galtzen hemen, hainbeste orduz eserita, bezeroarekin erlazionatzen, bizitza hor kanpoan dagoen bitartean?”. Irakasleok gelara eramaten dugun indarra bizi-poza da. Bizitzari begiratzeko eta bizitzaren zerbitzura egoteko pasioa (nork bere estiloan adierazita), hurrengo belaunaldien zerbitzura egoteko. Eta indar hori, gure gurasoei begiratuta hartzen dugu.Ba al dakigu gure gurasoei begiratzen?
Ahaztu egin dugu, eta orain gure belaunaldioi dagokigu itzuli eta begiratzen ikastea. Bat-bateko belaunaldia bagina bezala da. Ez dugu begiratzen daukagun harremana, eta problematikak ez dauka zerikusirik aitatasun/ amatasunarekin, baizik eta semetasun/alabatasunarekin: nola naizen alaba. 80ko eta 90eko hamarkadetan psikologiaren tematika guztia zen “maita ezazu zeure burua”, “zu zara egin dezakeena”, baina “bakar-bakarrik”, zeren “nik ez dut inoren beharrik”. Alaskaren abestiak zion legez, “nori axola nik egiten dudanak, nori axola nik esanak, ni horrelakoa naiz, hala jarraituko dut, eta ez naiz sekula aldatuko…”. Jakina denei axola zaiela zuk egiten edo esaten duzuna. Eta zuk aldaketa txiki bat egiten baduzu, sistema aldatu egiten da.Zergatik galdu dugu gurasoekiko begirada?
Gertakari historiko bat da. Gerraosteak oso zauri sakona utzi zuen ondorengo belaunaldiengan: horientzat zaila da itzuli eta gurasoei begiratzea, helduengan sumatzen dutelako gertatu zenaz sentitzen duten lotsa, eta beren larruan bizi izandako galera guztiarengatik sentitzen duten mina. Seme-alabek ezin dute min horrekin egon, eta joan egin behar dute. Eta halaxe behar zuen (ni belaunaldi horretakoa naiz). Eta nora joan ginen? Zein izan zen gure erreferentzia puntua? Unibertsitatea. Unibertsitateak aitatasun/amatasunaren oso zati garrantzitsua ordezkatu du. Zuk jada ez duzu esaten “halakoren alaba naiz”, baizik eta “halako ikasi nuen, halako unibertsitatean”. Erreferenteak teorietan bilatzen dituzu, ikasketetan. Eta zure parekoa hasten zara erreferentetzat hartzen. Irakasleei ere begiratzen diezu, baina ez gizaki moduan, baizik eta ezagutza bat emango dizun baten moduan. Irakasleek ez zioten beren buruari onartzen ikasleekin gertuko harremanik izatea, beraientzat gehiegi zelako, ikasleekin ezin zuten.Semetasuna/alabatasuna aipatu duzu. Zuk asmatutako termino bat da, eta gurasoekin dugun problematikaren gakoa da zuretzat.
Posible da zu ama ez izatea (edo aita ez izatea). Baina seme edo alaba beti izango zara. Eta nola daramat alabatasun hori? Seme-alabok beti ari gara pentsatzen nola izan behar luketen gure gurasoek, eta pentsatzen ez duguna da nola izan haurride. Ikuspuntua erabat aldatzea da, eta galdetzea: nola begiratzen diot nire aitari, nola nire amari? Eskasiaren pedagogia bat dago. Gure seme-alabei hauxe erakusten diegu: “zure amonak inoiz ez zuen nigatik hau eta hura egin. Eta ni, gogor saiatu naiz zuei ematen faltan eduki nuen guztia, eta horrela eskertzen al didazue?”. Alegia, guri falta izan zaigun dena ikusten erakusten diegu seme-alabei, eta ez eman diegun guztia. Alderantziz behar luke: seme-alabek ikus dezatela eman dieguna; erakutsi eta esan behar diegu “zure amonak hau dena eman zidan, eta horri esker nik beste hau lortu nuen eta zuei ematen dizuet”. Erakutsi beren sustraiei begiratzen. Pedagogia Sistemikoa ugaritasunaren pedagogia da, eman diguten guztiarena. Eta horrekin, orain guri dagokigu berria den zerbait egitea, urratsak egitea, espazio eta denbora honetan konponbide izango den zerbait egitea. Horrek eskatzen du diren bezalaxe begiratzea zure gurasoei, beren alde ilun eta alde onenarekin, eta osoki hartzea. “Bai, hauxe da ni zugandik naizena, eta hau hartu egiten dut zugandik” esatea. Eta ez duzu bere alderik ilunena baztertzen (horixe da justu egin ohi duguna), zeren alde negatiboa baztertzen baduzu, hori izango baita azkenean gehien barneratuko duzun aldea. Aldiz, zure ama bere alde on eta txar guztiekin hartzen duzunean, jada ez daukazu txarra errepikatu beharrik, jadanik egina baitago (zure amak jada egin zuen). Seme-alabok erdi eta erdi gara, erdia amarena eta erdia aitarena dugu. Eta gurasoak ez bezalakoak izaten saiatuko bagina ere, ez genuke lortuko.Ikus dezagun nola izan garen seme-alaba hamarkadaz hamarkada. Nerabezaroari buruzko ikerketa bat egin zenuen. Zer nerabe sortu ditu hamarkada bakoitzak?
50eko hamarkadari “Angustiaren hamarkada” deitu nion, gerraostearen fruitua. Bonba atomikoen ostean, gazteak angustiaz bizi ziren, ez zekiten planetak iraungo zuen ere. Oso hamarkada zaila izan zen. Hurrengoari, 60koari, “Konfrontazioaren hamarkada” esaten diot: gazteek jada aurre egiten diote autoritateari, “honek ezin du horrela jarraitu” esanez. Gurasoek ez zeukaten egiterik, gerrak ahulduta zeudelako, eta gazteek egin zioten aurre gurasoen ordez. 70ekoa “Dispertsioaren hamarkada” da: gazteok ezin garenez elkartu, dispertsioan adierazten gara. Eta hasten gara argi ez ikusten zer nahi dugun. 80koa, berriz, “Apatiaren hamarkada” da: “nori axola nik egiten dudanak, nori axola nik esandakoak”, eta abar. Eta 90eko hamarkadan jada nerabeek energia gehiago dutela ikusten da, hain zuzen 60ko hamarkadan gazte izan ziren gurasoengandik datozelako. Baina “Polaritatearen hamarkada” da: gazte batzuk oso kontzienteak eta aktiboak dira, beste batzuk, aldiz, errealitate horren aurka daude eta hil egin nahi dute. Frustrazio handia dago. Nerabeetan hildakoen kopuruak gora egiten du (istripuz, drogen eraginez, suizidioz).Eta zein izango litzateke 2000-2010eko hamarkadaren definizioa?
“Genero borrokaren hamarkada”: niri emakume gisa, zuri gizon gisa, zer dagokigu hemen egitea? Guk oraindik ere argiago geneukan, baina orain rola da borrokaren arrazoia. 90eko hamarkadako polaritate hartan biolentzia asko adierazten zen, 60-70eko hamarkadatako gurasoengandik zetozelako, eta bazekarten biolentziaren hazi hori. Baina 2000. honetan, beste testuinguru batean gaudenez (gatazka jada ez da ezkertiar edo eskuindar izatea), nola adieraziko da biolentzia hori? Generoaren bidez.Zer da une honetan gehien kezkatzen zaituena? Non jarria duzu begirada?
Datozen belaunaldiei begiratzen diet, mundu globalizatu batean bete-betean sartuko direnei. Kultur aniztasun horretarako prestatu egin behar ditugu: prestatu, hurrengo belaunaldiak gure bidez begiratu ahal izan dezan.Elkarte bat sortu berri duzu: “50 urte eta gehiagoko irakasleena” izena du.
Gaztetatik beti pentsatu izan dut nola eman eskolak hobeto, nola gozatu, nik martir espiriturik ez baitut. Baina ikusten ditut martir diren irakasleak, eskailerak maantso-maaantso igotzen dituztenak, lurrera begira, eta 35 urterekin bizitzaz hain nekatuta dirudite… Nire kezka hauxe da: guk, irakasle zahartuek, nola erakutsiko diegun belaunaldi berriei irakasle izatea zoragarria dela, eta nola zainduko ditugun irakaskuntza bizi dezaten. Zeren irakasle bat ona da, bere lana ondo egiten duenean eta ondorengo belaunaldiak zaindu egiten dituenean, haiek ere irakasle onak izan daitezen. Irakasle batek hurrengo belaunaldiak ahaztu egiten baditu, 5 jartzen diogu. 50 urte eta gehiagoko irakasleok antolatu egin gara, irakasle berriak irakaskuntzarekiko maitasunean eta harremanaren balioetan hezteko. Elkartea berria da, eta ikusiko dugu zer ematen duen; baina segur aski mundua mugituko du.Harrigarria izan zen. Nire lagun minaren ahizpa Dorre Bikietan zen irailaren 11ko hartan, eta salbatu egin zen. Berak kontatuta dakit.
Medikuntza kongresuan zegoen, hegazkin kolpea baino hamar bat pisu beherago. Hegazkinak jo, eraikinak dar-dar egin, eta argia joan zen. Argia etorri zenean esan zieten (kontroletik): “ez dadila inor mugitu, ez da-eta ezer gertatzen”. Hegoamerikako beste mediku bat ere bazen han, eta “larrialdiko eskailerak” ikusi, eta han abiatu ziren, ziztu bizian biak. Gainerako denak, geldirik; jendeak egoteko esaten zien, ez zela ezer gertatzen. “Eta haiek sinetsi!”, esaten zidan lagunak. Dena emanda egin zuten korrika. Nire laguna aurretik zihoan, eta azkenerako ez zuen kidea ikusi. Dena gainera etorri zitzaion, dena hauts laino, baina bizirik atera zen. Estatubatuarrek ez zuten arriskuaren aurrean erreakzionatu, honakoa sinesten dutelako: “gure gobernuak konponduko du. Zuek lasai, horretarako ordaintzen dituzue-eta zergak”. Mutil batek halaxe esan zuen Louissianako urakanaren ostean: “hau ezin zait niri gertatu!”. Beste mentalitate bat da: gu “hirugarren mundua” gara, guri edozer gerta dakiguke, prest gaude edozertarako, eta badakigu elkarri lagundu beste biderik ez dugula.“Hezteko, nor bere lekuan bego”
Amak aita albora uzten duenean
“Semeek aitarekin ikasten dute gizon izaten, eta alabek amarekin emakume izaten. Gizonek tratu zurrunagoa izan ohi dute semeekin, gogorragoa, zailagoa, eta semeek aurre egiten diote aitari. Eta egoera horretan, ama nola sartu ohi da tartean, zer esaten du? “Ez umea horrela tratatu, uler ezazu, txikia da. Jakina, egun osoan berarekin ez zaudenez, ez dakizu zer gertatzen zaion”. Amok erakutsi nahi diegu aitei nola tratatu behar duten bere semea, gizona ez dugulako aitatzat hartzen, baizik eta handitzat, gogortzat, haurrarentzat mehatxu moduan. Pentsa, semea aitagandik defendatzen ari da ama!”.Semea edo alaba jartzen dugunean aitaren edo amaren lekua betetzen
“Haurrarentzat hori jasatea oso zaila da, ezin dituelako helduen arazoak konpondu eta bere gurasoak banantzen ari delako”.Irakasleak amaren edo aitaren lekua bete nahi duenean
“Horixe da gure arriskurik handiena, batez ere maisuentzat, askotan aitaren rola baita etxean ahul dagoena, eta mutikoek aita bat eskatzen baitute. Irakasleok saiatzen gara gurasoaren lekua hartzen haurraren arazoari erantzuteko; baina ahitu egingo gara, eta inoiz ez dugu leku hori betetzerik lortuko”.Gurasoek irakaslearen lekua hartzen dutenean
“Gurasoak ez dira akademikoak: ez digute esan behar nola irakatsi behar dugun. Eta oker ari garen kasuan, irakasleok baditugu beste instantzia didaktiko eta pedagogiko batzuk eta horietara jo behar dugu, eskola delako estrategiak diseinatu behar dituena irakasleak gelan arrakasta izan dezan. Gurasoa datorkidanean, esanez, “halako irakaslea ez da ondo ari”, nire erantzuna hau izaten da: “mila esker jakinaren gainean jartzeagatik, eta orain honetaz gu arduratuko gara”.Terapeutak eskola aldatu nahi duenean
“Terapeutak ezin du planteatu irakasleak eta eskolak aldatu egin behar dutela ikasle jakin bati begira funtziona dezaten, hori ez baita posible. Ikasle asko dira, eta ikasleak gai izan behar du eskola horretantxe lan egiteko, dagozkion irakasleekin”.