Cira Crespo: “Umearen zaintza heldu bakar baten gain jartzea zentzugabea da, salbuespen historiko bat"

2020-06-25

Historian doktorea da Cira Crespo, eta ikuspegi horretatik amatasuna eta haurren haziera testuinguru historiko eta politikoarekin lotzen ditu, eta bereziki modernizazioak eta kapitalismoak zaintza zenbat zaildu duten azaldu du ‘Maternalias’ eta ‘Madres en red’ liburuetan. Berriki, Euskal Herriko historian azpimarratu beharreko hainbat andreren bizitzak erreskatatu ditu ‘Baginen’ liburuan (Txalaparta)

 
 

Cira Crespo (Bartzelona, 1980) Historian doktorea da, baina seme-alaben jaiotza izan zen amatasunaren eta emakumeen historiaren dibulgaziora eraman zuena. Maternalias. De la historia de la maternidad, Mujeres que Cambiaron la historia edota Madres en red dira gaiaz idatzi dituen liburuetako batzuk. Gasteizen bizi da egun.

  

Historiaurretik gure garaira arte Euskal Herri osoko emakumeen historiak erreskatatu dituzue Elena Ziordia ilustratzaileak eta biok. Izan ere, gure historiaren imajinarioa gizonek osa-tzen dute nagusiki... Bestelako imajinario bat ezagutzeak, emakumeak ere nabarmentzen dituena, etorkizuna eraikitzen lagunduko luke?

Bai, hori da asmoa. Atzera begira, istoria ezberdinak (Historia ezberdina, alegia) kontatzen baditugu, ahots asko egon direla konturatzen gara, eta ezin dela diskurtso bakarra erabili historiaz hitz egiteko. Horrek emakumeen kasurako bezala balio du beste talde baztertuenetarako ere.

 

Gainera, gure artean, dagoeneko pixka bat aspertuta gaude gizonen batailatxoez, ezta? Baina oraindik beste eredu berri asko landu beharrean gaude historia hegemonikoari gain hartzeko. Liburuan historiaz beste ikuspuntu batzuetatik pentsatzeko modua eman nahi duten adibideak eskaini nahi izan ditugu. 

 

Adibide bat ekarrita: 1350. urtean eraikuntza-lanak egin zituzten emakumeei eskaini diezu tarte bat, izenik gabeak, baina erregistratuak gelditu ziren: kategoria baxueneko lanak egiten zituztem, desatseginenak eta gutxien ordainduak. Zergatik azpiratu ditu historiak emakumeak?

Zentzu honetan, aipatzen duzun adibidea oso esanguratsua da, eraikuntzako langileriaren zerrendetan, Erdi Aroan, emakumeak nola agertzen diren kolektibo gisa izendatuta, izen propiorik gabe, eta gainera, zer eta azpimarratzeko gizonei baina gutxiago ordaindu behar zaiela... Emakumeei historiak eman dien paperaren metafora egokia da, nire ustez. Galdera ona da, "zergatik"?  Noiz hasten da bazterketa? Jabetza pribatua hasten den momentuan, agian? Oinordekotza kontuak ezartzen direnean? Zergatik jarraitzen du, oraindik ere, ia kultura guztietan kolektibo baztertua izaten? Galdera horiek oso potoloak dira eta oso zailak erantzuteko. Hala ere, argi dago hain justu baztertuta egon garelako ez dugula parte hartu historiaren errelatoaren sorkuntzetan. Orain hasi gara, bai historialari gisa, bai aktore gisa, historiaren errelatoan parte hartzen. Ea zer ateratzen den.

 

Beste bi liburutan, 'Maternalias' eta 'Madres en red', azaldu duzu historian ez dela amatasunaz idatzi, eta transmisioa, historikoki, ofizialak ez ziren guneetan edo erdigunean ez zeudenetan egiten zela. Guganaino, ordea, ez da jakintza hori guztia transmititu. Zergatik gertatu da etena eta zer ondorio izan ditu?

Modernitatearekin hari asko moztu dira, gure arteko jakintza guztia, belaunaldiz belaunaldi transmititzen zirenak. Jada ez dakizkigu txorien izenak, landareen erabilerak ere ahaztuta daude eta, gure kasuan, umeak nola hazi ere inork ez digu jakinarazi. Adibide prosaiko eta, halere, garrantzitsu bat emango dizut: jaioberriaren lehen gorozkia, mekonioa, beltz-beltza da baina hori hala dela erizainak kontatu arte ez dugu jakiten. Nahiko penagarria da. Ez dakigu ezer, ama izan berri  gehienek ez dute inoiz besotan ume txiki bat hartu. Nik neuk ez nekien  erditu eta gero normala zen odola  hilabetez edo, batzuetan, gehiagoz isurtzea... Hori, modernitatearen ondorio bat da, ezagutza guztiak ezabatu dira, zientziaren izenean baina batere beharrik gabe. Horixe direla garrantzitsuak aurrerapen batzuk, baina badira esperientziaren bidez soilik ikasten diren gauzak ere. 

 

Beste gauza bat da amatasunaren esperientzia historian txertatzea, edo hobeto esanda, emakumearen umeen zaintzaren prozesuari, gainontzeko beste giza esperientziei bezala, azalpen historikoaren bitartez normaltasuna ematea. Esaten ari garena hau da: egiten duguna ez da beti horrela izan eta, seguru asko, horrela egiten dugu momentu historiko konkretu batean bizi garelako. 

 

Amatasunean eragin duten historiako hainbat une nabarmentzen dituzu. Horietako bat da industrializazioa. Aipatu duzun modernitatearen eraginak gaur eguneko amatasunaren praktikan badu ondoriorik? 

Bai, deitu dezakegu modernitatea, industrializazio-prozesua edo, agian argiago, kapitalismoaren eraikuntza.  Dudarik gabe, historiako aldaketa sakonenetako bat da. Kapitalismoak eragin handia izan du, hain zuen, bizimoduaren antolaketa orokorrean, familia-ereduan eta, noski, umeak zaintzeko moduan. Lehenago ere aipatu dugu hausturarena: besteak beste, hirietako pisu barruko etxekoandrea agertuko da eta modernitate aurreko zaintza-sareak moztu egingo dira. Egoera berri honetan umeei dagokienez, arduradun nagusia eta, halaber, errudun nagusia emakumea izango da. Eta umearen zaintza heldu bakar baten gain jartzea zentzugabea da, salbuespen historiko bat, alegia. Ordura arte, umeen zaintza bizilagun-sareak edo familia zabalak egiten zuen. Hots, lehen argiago zegoen umeak ardura kolektiboa zirela. Orain, urteak pasa ahala, badirudi umeak zureak bakarrik diren ustea geroz eta errotuago dagoela, ia-ia, zure kapritxoak balira bezala. Kostako da joera hori aldatzea.  

 

Edoskitzea aipatzen duzu trans-misioaren eten gisa, eta bularra eman nahi izan duten emakume askok ez dute jakintza hori transmitituko zion emakumerik gertu izan eta gaur egun profesionalengana jotzen da kasu askotan. Zein beste alorretan izan du eraginik transmisio-eten horrek? 

Kapitalismoarekin akademikoak ez ziren jakintza guztiekiko mespretxua indartuko da eta, horren barruan, adibide polita da edoskitzearena. Kontua da ez dela oso gauza zaila, normalean ondo joaten da eta ia emakume guztiek dute gorputz egokia. Behar den gauza bakarra adibideak dira, besteek nola egiten duten ikustea edota egin duten beste emakumeekin hitz egitea... eta, hara, hain justu, hori falta.

 

Joan den mendean bularra ematea gauza lotsagarri bihurtu zen eta, hala, emakume askok ez ematea erabakitzen zuen, beste batzuek ezkutuan egitea eta inork ez zuen horri buruz hitz egiten... Ondorioak tristeak izan dira: emakume gehienek ez dute eredurik izan, ez dakite umeak bularrean nola jarri ere, ez dakite zer den normala eta zer ez. Nik uste, besteak beste, horregatik pentsatzen dutela emakume askok bularra ematea oso zaila dela, nekagarria, esklabizatzailea etabar. Ondorio larriena, nire aburuz, ez da hainbeste bularra ematea edo ez, hori bigarren planoan geratzen da ama berriek haurra besotan hartzerakoan sentitzen dugun zaurgarritasunaren aurrean. Ez da bidezkoa, halako erabakia hartu, bizi berri bat munduratu eta hain bakarrik eta ahul sentitzea. 

 

Beste adibide bat erditzearen medikalizazioa izan da, jakina. Zaila da erditze-lanetan emakumeek parterik ez duten adibiderik aurkitzea historian. Mendebaldeko kulturan baino ez da gertatu hori, erditze-lanak gidatzea gizonezkoen esku geratu izana. Gure erditzeen gidaritzaz jabetu ziren, ez bat eta ez bi, galdetu ere egin gabe.  

 

Historikoki emakumeari bere erdi-tzean autoritatea kendu diotela kontatzen duzu. Aldiz, gaur egun emakume asko ahaldundu egin dela diozu 'Madres en red' liburuan. Zerk eragin du aldaketa?  

Ba begira, hain zuzen arlo honetan, nik uste dut berri onak dauzkagula. Niri iritziz, oso aldaketa sakona ari da gertatzen ospitaletan eta, seguru asko, amen bultzadari esker izan da. Kexuz, energiaz eta indarrez, erditzearen protokoloak aldatuz joan gara. Ni ospitale publiko batean erditu naiz hiru haurrez eta lehenengotik hirugarrenera aldaketa nabaritu dut, hobera. Ahalduntze honi zor zaiola uste dut. Agian hurrengo pauso polita etxean erditzearen aukera osasun publikoaren esku egotea izango litzateke, ezta? 

 

Bi liburuetan andreen ahalduntzeari azpimarra berezia egiten diezu, hain zuzen ere, patriarkatuaren gakoa emakumeen jakintza, balioa eta autoritatea gutxiestea izan baita, eta diozu gaur egun gero eta ama-emakume ahaldundu gehiago daudela. Nola ahaldundu dira emakume horiek? 

Suposatzen dut hori guztia feminismoaren eragina dela. Feminismoari esker uste dut ari garela pixkana konturatzen nor garen, nor nahi dugun izan... hau da, nire ustez, ahaldun-
tzearen gakoa. Amatasunaren kasuan edo, oro har, zaintzari emana zaudenean, ezinbestekoa da norbere buruarengan konfiantza edukitzea eta argi izatea nor zaren, bestela bidean galtzeko arriskua daukazulako. 

 

Baina, hala ere, prozesu polit horretan arrisku txiki batzuk ikusten ari naiz.  Esan bezala, ahalduntzearen gaiak muga egiten du nor izatearen eta indibidualitatearen gaiarekin, baina era berean, indibidualitatea eta indibidualismoaren arteko muga ezartzea ez da hain erraza. Geure burua landu eta nortasuna eraikitzeaz gain, ez genuke ahaztu behar harremanak ere landu egin behar direla, hau da, nor izateko, besteen beharra dugula, besteek gure beharra daukaten bezalaxe. Beraz, ahalduntzearena prozesu kolektibo batean sartu beharko genuke, agian, ezta? 

 

'Madres en red' liburuaren atzean ikaragarrizko ikerketa egin zenuten gaiaz Mariona Visak eta biok. Amek blogosferan ahotsa hartzeak zer ekarri dio amatasunaren praktikari?

Blog bat irekitzen duzunean, edo Twitterren soslai bat, behar bati erantzuten ari zara. Etxean bakarrik zaudelarik, plazara ateratzeko beharra sentitzen duzu, besteekin harremanetan zeure burua definitu ahal izateko eta, baita besteen berri izan eta ikasteko ere. Eta, alde horretatik, oso lagungarria izan daiteke. Baina, noski, ez da nahikoa eta, gainera, nahikotzat jotzea arriskutsua izan daiteke.  

 

Blogosferako 2013ko datuak ematen dituzue: amak dira Interneteko kolek-

tibo aktiboenetako bat, hazierako lehen etapak eragin ditzakeen beldurren erantzun bila. Aipatu dugun erreferentzia gabezia sareetan bila-tzen dugu gaur eguneko amek?

Nik uste dut, batez ere, konpainia edo laguntasun bila joaten garela sarera. Ama berriaren arazo nagusienetako bat bakardadea denez, han gure interes berdinak dituzten lagunak aurkitzen ditugu.

 

Dena den, Interneta ez da inondik inora ere panazea, geroz eta argiago daukat hori. Gauza batzuetarako, dudarik gabe, lagungarri zaigu. Baina bertan gauza benetan berritzaileak, diskurtso berritzaileak aurkitzea oso zaila da. 

Sare sozialek ordezkatu dezakete “ume bat hazteko” behar den tribua? 2.0 tribuak nola laguntzen die gurasoei? Berdin-berdin daude bakarrik euren etxean... eta are gehiago, ez al ditu kontraesanak areagotzen sare sozialek erakuts dezaketen perfekzioaren aurrean?

Bai, hala da. Esan bezala, sareak baditu bertute batzuk. Baina, badira pantaila atzeko sareak sekula emango ez dizkizunak. Agian hitza "presentzia" da. Jende heldua behar duzu bere gorputz eta guzti aldamenean eta inguruan. Uler dadin: komunera zoazenean zure jaioberria besoetan hartuko duen norbait behar duzu. 

 

Tematikoki, blogosferan haziera naturala deitzen dena dela nagusi diozue (gaztelaniazkoetan, ulertzen da). Baina kalean, hemen Euskal Herrian bederen, ez da horrela… Nola azaltzen duzu diferentzia edo urruntze hori?

Sare sozialak, bere tasun eta keria guztiekin, nolabait ere topaguneak dira, ez dira pulpituak, gaurko gizarteetako agenda ezartzen duten telebista, irrati edota egunkari hegemonikoak diren bezala. Beraz, euren eraldaketa-ahalmena askoz mugatuagoa da.  

 

'Maternalias' liburuan, historian zehar haurdunaldia, erditzea, edoskitzea, umeak soinean eramatea berrikusten dituzu, gai asko haziera naturalak berrikusi dituenak hain justu. Feminismoak ere amatasunaren ezaugarri horiekin urruntzeak eta gerturatzeak bizi izan ditu. Gorputza eta presentzia hainbestekoa eskatzen dituen haziera-eredu hau nola uztartzen da feminismoarekin? 

Haziera-eredua feminismoarekin nola uztartzen den ez dakit... Baina argi daukat, ama zarenean gorputzak presentzia handia hartzen duela bat- batean zure bizitzan. Nolabait ere esan liteke "gorputz bat" bihurtzen zarela.... eta, horregatik, uste dut gorputzari buruz, biologiari buruz, alegia, hitz egin behar genukeela feministok zeren eta, guk egiten ez badugu, beste batzuek egingo baitute, egin ere diskurtso arriskutsuak eraikitzeko. Ezin dugu utzi "eskuina" deitzen diogun hori izan dadin biologiaz hitz egiten duen bakarra. Ez hori bakarrik, oso gai zailak dauzkagu lantzeko, dela maitasuna, dela bestearen beharra, dela sakrifizioaren ideia, familia-ereduena.... Hobe honetaz eta hartaz lasaitasunez hitz egin, ahal bada aurriritzi sendoegirik gabe. 

 

Susmoa daukat feminismo postkoloniala delakoak (gure ondoan dauzkagun ijito feministak, feminismo afroamerrikarra, adibidez...) gai hori guk baino landuago daukatela eta agian ona izan litekeela beraiengana zerbait ikasteko hurbiltzea. 

 

Amatasuna eta haurren haziera testuinguru historiko eta politikoarekin lotzen duzu, eta oso garbi diozu, kapitalismoak (gizarte eredu gisa) indarra hartu zuenean, indibiduoak indarra hartu zuela; eta aurrez aurre zituen, beraz, gurasotasunak eskatzen dituen balioak: kolektiboa, kolaborazioa, elkar-laguntza, esperientzia... Horrek azaltzen al du gaur eta hemen bereziki amatasuna hain zaila izatea?

Bai, nik uste dut orain arteko erantzunetan hori azaltzen ahalegindu naizela. Kapitalismoak eragin handia izan du harremanetan, ezin bestela, indibiduoaren autoaskitasunaren ideiaren inguruan eraikiriko ideologia bat baita, eta hain justu, guk kontrakoa behar dugu besteak zaintzeko. Eta gu umeei buruz aritu gara, baina zer esan zahartzaroari buruz! Hain ondo ikusi da pandemiaren krisi honetan, ezin ditugula zaharrak horrela tratatu... Baina aldaketa sakonak behar ditugu.  Beharra duen hura zaintzen dugulako gara pertsona, horrek egiten gaitu. Hau da gure espeziearen ezaugarri nagusia, eta badirudi ahaztu egin dugula. 

 

Beste gizarte eredu batean, amatasuna errazagoa izango litzateke? Exijentzia, lan-ordutegiak, kontsumismoa... Horrek guztiak haurren zaintza eta heziketa nola baldintzatzen ditu?

Ekonomiak gure sakrifizioarekin kontatzen du, noski, gure egokitzeko gaitasun infinituarekin kontatzen du. Eta horrela sostengatzen dugu gizartea....ozta-ozta. Zenbaitek bizkarrean beste batzuek baino zama handiagoa eramanez.

 

Historialaria zara eta amatasunean aditua. Amatasunak testuinguru historikoaren arabera gauzatzen direla idatzi duzu. Zer esango zenuke gaur eguneko amatasunaz? Gaur eguneko aro historiko-politikoak zer eredu bultzatzen du?

Gaur egunean, sistemak bultzatzen duen eredua merkatua molestatzen ez duen hura da, nire ustez. Titia eman nahi duzula? Ba, eman. Biberioa nahi duzula? Ba, biberoia. Nahiago duzula haurrarekin lo egin? Ezetz, nahiago duzula bakarrik? Ba, oso ondo, bai bata zein bestea; aurrera, egin nahi duzuna. Baina zure etxean. Gai horien inguruan eztabaidan gabiltzan bitartean sistemak, lasai-lasai, irribarre-erdi batekin begiratzen digu, izan ere, kapitalismoak, batez ere, zaintzaren arazoak arazo sistemikoak direnik ez pentsatzea nahi baitu: zure arazoak zure edo zure familiaren antolamenduaren errua izango dira.    

 

Zergatik iruditzen zaizu garrantzitsua amatasunaz amek idaztea? Zer garrantzia du legatu hori jasotzeak?

Lehenengo arrazoia da zaintza gai gakoa iruditzen zaidala eta bere protagonista nagusiekin hitz egitea behar-beharrezkoa dela. Gero, pensatzen dut edozein ahots ezberdin, arrotz zaiguna, plaza publikoan jartzea ezinbestekoa dela, gure atzetik datozenek gure gizartea hobeto ulertu ahal izan dezaten.  

 

Amen artean tailerrak ere antolatu dituzu Gasteizko Jabetze Feministako eskolan. Zer-nolako esperientzia izan da? Zer eskatzen dute amek?

Oso esperientzia polita da, dudarik gabe. Oraindik martxan jarraitzen du. Ideia beste esperientzia batetatik zetorren, Bilbon antolatzen zituzten Café para madres delakotik. Hizpidea, berez, ez da zaintza bera, ez dugulako hitz egiten ume-kontuei buruz, baizik eta nola sentitzen garen gu geu ama izan eta gero. Zer izan den guretzat bizitza goitik behera eta erremediorik gabe aldatu digun esperientzi harrigarri hau. Aurriritzirik gabeko elkarrizketak dira.  

 

Interesantea izan da, adibidez, ikustea nola emakume asko hasten garen emakumetasunari buruz sakonki pentsatzen, hain zuzen, ama izan eta gero. Asko, ama izan eta gero bihurtu gara feminista. Hala ere, sare sozialei buruz esandakoa ekarriko nuke hona ere: nahiz eta pertsonalki lagungarri den, esperientziak eta kezkak partekatzea aringarria delako,  mugak ere badira, elkarri esanak esan,  egiturazkoak-edo diren arazo ugarik han jarraitzen dutelako: bakardadea, ulertezintasuna, egunerokoan aurrera egiteko zailtasunak... ezin ditugu beharrezko aldaketa sakon horiek eragin.

 

Pentsatu behar genuke horretaz guztion artean, amak direnen eta ez direnen artean, alegia. Zaintzaren gaia gizartekoa da-eta.