Lokatzetan, mugimendu sozial eta kooperatiboetan nola Baluarten, Euskadiko Orkestraren kontzertu batean, aurkituko dugu Hedoi Etxarte (Iruñea, 1986). Itzulpengintza estudiatu zuen EHUn eta biolineko karrera ikasi zuen Nafarroako Goi mailako kontserbatorioan. Hezkuntzaz gogoeta egiteko balio izan dioten bi esperientzia antagoniko. Sinplistak eta Suzko liliak (Susa) liburuen egileari kultur-ereduaz galdetu diogu bizibide duen Katakrak liburu-dendan.

Alternatiboenek eta kontserbadoreenek, gizartea aldatu nahi dutenek eta bere horretan eutsi nahi diotenek, ezkerrak eta eskuinak, berdin ala ezberdin kontsumitzen dute kultura? 

Segur aski akats bat da pentsatzea termino ideologikoek esplika dezaketela materialki zer gertatzen den. Oso adibide periferikoa jarriko dut: luzaroan Europa mendebaldeko ezkerrak pentsatu izan du jai-eremuetan elementu estetikoak eta sinbolikoak desberdinak baziren, alegia izar gorriak baldin bazeuden garagardoen propaganda egon beharrean, horrekin dagoeneko espazio hori askatzailea zela, ordea, materialki bi eremu horietan gauza bera gertatzen zen. Gaur egun argi ikusten da eredu beraren bi aplikazio zirela.

Taldeak aukeratzeko hainbat faktore neurtzea litzateke jaiak desberdin egiteko diferentzia bat. Horietako bat bertute estetikoa izan behar da, noski, oro har ezkerrak asko deskuidatu duena; taldea gure ekipokoa baldin bada berdin da afinatzen duen, berdin da ekarpenik egiten duen, zenbat emakume dauden eszena horretan, berdin da hitz horietan sakonean zer proiektu eraikitzen den, baldin eta lelo nagusiek bat egiten badute gure proiektu politikoarekin. Jarraitzen dugu bai estetiketan eta bai sakoneko moduetan berdin. Esaterako, ezkerreko udalek kultur programak eskuinekoek bezala kudeatzen dituzte, aldatzen dutena da lehen hamar taldetik bederatzi gaztelaniaz baziren, orain zazpi izango direla, bi euskaraz eta bat ingelesez. Baina sakonean ez da zalantzan jartzen zergatik ezin diren kontzertu batean belaunaldi desberdinetako kideak egon; ea haur bat joan daitekeen; ea gurpildun aulkiko bat joan daitekeen...

Kontua da ideologia bihurtu dela distintziorako forma bat gehiago. La Polla Records musikalki ez da Lady Gaga baino askatzaileagoa, inondik ere. Beste gauza bat da bere hitzek funtzionatu dutela eta eskola bat direla gogoeta asko egiteko, baina bere hitzak, ez beraien sozializazioa ez beraien kontzertuetan transmititzen diren balore asko... 

Kultur kontsumoari dagokionean, ezkerrak gurean behintzat abandonoaren jarrera hartu du, eta ez da arduratu bertute estetikoarengatik. Ez du ulertu Euskal Herrian lau agente kultural fundamental daudela, Euskadiko Orkestra, Nafarroako Orkestra Sinfonikoa, Bilboko Orkestra Sinfonikoa eta Lapurdiko Orkestra. Ez du ulertu, hilean bi bider betetzen dela Kursaala orkestra horrekin eta hori izugarrizko tresna dela. Baluartera zoazenean Euskadiko Orkestra entzutera, kalean entzuten duzun euskara baino bi edo hiru aldiz gehiago entzuten duzu. 

Hortaz musika hori ez dago erreserbatua goi klaseentzat?

Inondik ere ez. Hori da ezkerrak nagiagatik egin dituen irakurketa kultural askoren akatsa. Ezkerraren parte gehiena ez da konturatu honen guztiaren garrantziaz. Ez du eduki nahikoa maila zuten eztabaidarik. Ez da egon, ez dago eta ez da egongo. Eztabaida hori ezin da gertatu poeten artean, hori gertatu behar da filosofiaz pentsatzen duen jendearen artean, politikaz pentsatzen duen jendearen artean, idazleek politikaz pentsatu behar dute... Orduan ematen dira halako eztabaidak, baina hemen ez da zoru hori landu eta ez dira gisa honetako eztabaidak inoiz aterako. Ez hemen, ez Katalunian eta ezta munduko toki gehienetan ere. 

Familia bat sortzen ari den guraso batek bestelako balio batzuk nahi ditu transmititu kasu askotan. Nahi duenez bere seme-alaba kooperazio eta elkartasun balioetan hezi, gisa horretako mezuak dituzten musika kontsumitzen du, eta nahi duenez bere seme-alaba emozionalki alfabetatua izatea, emozioak landuko dituen literatura bilatzen du. Zuk aipatu duzun bertute estetiko hori non gelditzen da haurrei eskaintzen diegun kultur produktuetan?

Hemen Katakraken haur literaturan funtzionatu izan duten eta aldagai horiek dauzkaten materialek bertute estetiko oso handia daukate. Ez zaigu gertatu haur literaturako liburu batek oso mezu interesgarria edukitzea baina gero irudi aldetik eta erredakzio aldetik desastre bat izatea eta funtzionatu izana. Ez zaigu gertatu.

Zure ibilbidea apur bat berezia da, hor zaude mugimendu sozial kooperatiboetan eta aldi berean goi mailako musika eta literatura egiten duzu. Nola ezkontzen dira bi alor horiek? 

Niretzat aukera bat da eta opari bat da. Akademiak proposatzen digun bidea, unibertsitatean zehazki, inutil sozialak izatearena da, ez edukitzea bizi garen gizartearekin inolako loturarik. Segur aski norbaitek egin dezakeen ibilbide alienatu eta indibidualistena izan daiteke akademiaren bidez egin dezakeena, eta hau super larria da. Gaur egun akademia ez da agente bat, badaude norbanako batzuk baina bi eskutan sartzen dira. Beste guztiak curriculumari eta beraien oporrei begira daude, ez daukate kezkarik, ezta ikertzen duten gaiarekiko ere. Hori ezin da gertatu lan-kooperatiba batean, ze zure lana oso gaizki egiten baduzu, ez duzu jaten.

Katakrakekoa bezalako proiektu bat politika benetan eskuak orean sartuta egiteko toki bat da. Denbora guztian. Bai erabaki txikietan, bai erabaki sinbolikoetan. Horrez gain, jende asko etortzen da hona, jende hori antolatua dago, jende horrek zuk ez daukazun informazioa dauka, jende hori nahasten da beste jende batekin.... Bakarrik baldin bazaude, edo baldin bazaude oso pendiente kontu indibidualez, ez duzu ikasiko.

Kontserbatorioko ikasketa-eredua unibertsitatekotik esberdina izan zen?

Kontserbatorioaren bidea artisautzatik oso gertu ikusten dut. Musikaren gramatika eta historia ikasten ari zara, musikaren historiaren bidez ikasten duzu gizartearen historia, politika...  Artisautza ikasten duzu maila txiki batean, oboea jotzeak konkrezio material batzuk baititu, eta horiek ongi ateratzeko zuhaitzei buruzko gauzak eta mekanikari buruzkoak jakin behar dira. Eta modu arautu batean jotzeko zortea baldin baduzu, ikasiko duzu sintentizadore bat erabiltzen, partitura editore bat erabiltzen... beti zaude harremanetan beste errealitate batzuk dauzkaten lagunekin, gitarra jotzen duenak beste mobida material batzuk dauzka, taldean jotzea, negoziazioa... Zer naiz ni talde honetan? Zer egin behar dut? Zuk zer egin behar duzu? 

Beste aldetik, nik bezala Itzulpengintza ikasten baduzu eta esaten badizute zuk edozer itzul dezakezula, ba hori desastre bat da. Gaur abeltzaintzari buruzko hitzaldi bat itzuli behar dut eta bihar eskubaloi partida bat? Ez dakit eskubaloiak nola funtzionatzen duen. Eta gaur egun, nire irudipena da asko ari garela erortzen bide horretan, kontrakora joan beharrean. Niri bestelako hezkuntza-eredua interesatzen zait. Izugarrizko esperientzia ederra izan nuen, esate baterako, masterrean egin nituen praktiketan Sansomendiko Bigarren Hezkuntzako ikastetxean. Gogorra zen, baina hezkuntzak zentzua zuen: ea bi neska horiek iristen diren batxilergora, edo ea ez diren gelditzen haurdun ez dakit noiz baino lehen, edo ea ez dakit nork ez dion inori labana sartzen... hori hezkuntza da. Hezkuntza bakarrik bihurtzen denean haurrak ez ditzala gauza itsusiak esan, dena galtzen du.

Akademia indibidualistatzat jo duzu, eta goi mailako literaturgintza edo musika orkestra bateko parte hartzea ez dira indibidualistak?

Ez, orkestra batean jotzea, esperientzia kolektibo oso interesgarria da, besteak beste norbanakoaren ideia ia-ia deusezten delako. Eta gaur egun bereziki kapitalismo komunikatiboaren garaian, zerbait indartzen denaren sentsazioa ematen baldin bada, norbanakoa da hori. Orkestra batean ez. Orkestra batean jende guztia dago musikaren zerbitzura.

Aldiz, publikoari begira, ez al da elite bat joaten orkestra horiek ikustera?

Nire biolin-irakasleari halakoak esaten zizkiotenean berak hau erantzuten zuen: “Begira, bazkide bakarra izan du orkestra honek parlamentaria izan dena, UPNko bat. Eliteak politikoez gain ekonomikoak eta bestelakoak izan litezke, baina politikoei dagokienez, UPNko parlamentari bakarra izan da Nafarroako Orkestrako bazkidea. Nik ez dakit zer entzuten duten, baina haien etxean ez dute musika klasikoa entzuten”. 

Eta langile klasearen etxean?

Musika klasikoa, historian zehar jende langileak egin du. Erreprozidade kontu batengatik bakarrik hori gure ondarea da, musika hori gurea da, musikariak langileak izan direlako. Beethoven hil zen oso kalitate txarreko ardoa edaten zuelako; Mozart txakur bat bezala hil zen; Paganiniren kontzertuetako orkestrazioak oso sinpleak dira azken momentuan ematen zituelako besteek ez kopiatzeko...

Musika klasikoaren historia, bai jotzaileena eta bai konpositoreena, langile jendearena da. Beste gauza bat da nork finantzatu duen unean-unean, ez baita gauza bera XIX. mendeko Italia, non opera gauza oso herrikoia den edo Sarasate Iruñean San Ferminetan ateratzen den pertsona bat dela... Horrez gain, jendearena ez eta eliteena balitz ere, nik nahi dut. Luxua guztiontzat nahi dut. Ez dut nahi sozialismo bat okerrenen artean berdintzeko. Nik nahi dut jendeak elikadura aberats bat izan dezala, goxoa, ez dezala pentsatu barazkiak jatea aberatsen kontua dela eta hanburgesa txarrak jatera kondenatu behar dugula. Ezin dugu pentsatu langile klaseak gaur egun entzuten duena eta kontsumitzen duena dela eredua, hori  marxismoaz lerro erdi bat ez irakurtzea da. Gaur egun langile klasea dena ez da eredua, asko jota izan daiteke zuztarretik eraldatzako subjektu bat, bere forma kulturalak ez dira interesgarrienak, izan daiteke arrazista, izan daiteke misoginoa... eta imitatu behar dugu? Ez, barkatu, langileak gara geure burua berregin behar dugun pertsonak, eta baita kulturalki ere. Horrek ez du esan nahi egun osoa Lutoslawski entzuten egon behar dugunik, baina ez du esan nahi, ezta ere, langile kontziente edo ezkerreko baldin bagara, lau lelo errepikatzen dituen kantu bat kotxean jarrita aski dugunik. Eta tamalez, oso zentzu orokor batean, uste dut hor kokatzen dela ezkerra. Ez duela sinesten eraldaketan erabat, funtsean bat egiten duela proiektu neoliberalarekin, behintzat munduaren parte honetan. 

Zentzu horretan, Euskal Herriak gaur egun daukan problema politiko handienetako bat da EAE oso fase kontserbadorean dagoela. Historikoki atzean egon diren lurraldeak dira gaur egun dinamikoenak, bat-batean Nafarroan bosteun mila gatazka daude zabalik eta Iparraldean sortu da formula juridiko bat ez dakiguna zer emango duen. Eta honek guztiak hezkuntzarekin zerikusi handia du. Gaur egun horregatik jarraitzen da beste garai batzuetako irakurketak aplikatzen, baina garai horiek dagoeneko ez dira existitzen. Jarrai-tzen dugu publikoa eta itunpekoaren eztabaida super eskematiko batekin; D eredua /A ereduaren arteko irakurketa eskematiko batekin, ingelesa daukagunean.

Hezkuntza kultura bezala ikusten dut: garai interesgarrienak izan dira politikaren garai interesgarrienak, mundu mailan, 30eko hamarkada. Errusiaren garai interesgarriena XX. mendeko 10eko eta 20ko hamarkada dira, gero ez. Zergatik? Gatazkak daudelako. Ziklo kontserbadoreetan ez da ezer sortzen. Orain Euskal Herrian, behintzat mendebaldetik ziklo kontserbadore batean sartzen den momentuan egongo da repliegea, “nik salbatuko dut nire umea eta nire lagunen umea. Ezer gehiago ez! Eta egingo ditugu espazio autonomo batzuk gure kontzientzia lasai egon dadin, eta kito”. 

Nola birpentsa genezake gizarte-eredua, umeengan ere pentsatuz, benetan ardura gaitzaten esaten ari garen gai sozial eta kultural hauek?

Asko irakurtzea eta asko eztabaidatzea da gelditzen zaiguna. Txantxetan esaten dut 1848an gaudela. Berriro dena dago aurretik, lan handia egin behar da 1871, 1905, 1917ra, 1937ra... iristeko. Nire ustez problema ez da orain ziklo kontserbadore batean sartzen ari garela, arazoa da ez dugula aurreikusten beste zikloren bat etor daitekeenik, eta beraz, ez dela horretan lanketarik gertatzen oro har. 

Hezkuntzari dagokionez, azterketa material serio bat egin behar da, zer da hezkuntza? Nola dago? Eta begiratu behar da beste toki batzuetan beste garai batzuetan zer egin den. Duela gutxi irakurri dut Kristin Rossen azken liburua eta Pariseko komunan zeuzkaten hezkuntzari buruzko eztabaidak jasotzen ditu; non daude eztabaida horiek gaur egun? Han ari dira esaten jendea gai izan behar dela liburu on bat idazteko bere bizitzan. Gaur hemen asumitzen dugu gure populazioaren parte handi bat izan behar dela bi hilabetez Eroskiko reponedore, bi hilabetez Burger Kingeko langile... 

Nire ikasketetan, unibertsitateko eta masterreko ikasketetan irudipena izan zen salbuespen pare batekin, oso kalitate gutxiko jakintza transmititzen dela hezkuntzaz arduratuko den jendearentzat. Ikasi behar ziren kontzeptu fetitxe batzuk: “multikulturalismoa ona da”, “lan egin behar da proiektuen bidez...”  Bestalde, nik eskertzek dut gure belaunaldiak Iruñerrian izan duen zorte handia, gure gurasoek hezkuntzaren inguruan hartu zituzten erabakiengatik. Masiboki ikasi genuen musika modu arautuan, eta ez logika neoliberal baten barruan gero musikari izateko, baizik eta musika beste modu batera entzuteko eta beste bizipen batzuk izateko... Seme-alabak ahalik eta osatuenak izatea nahi izan zuten, inongo konplexurik gabe gero mundu hobeago bat egiteko, zer ogibide izango duten edo nora joango ziren berdin zuela. 

Niretzat hezkuntza inoiz bukatzen ez den zerbait da, jendeak ez dauzka identitate itxiak, alegia, bizitza luzea da eta bizitzan zehar gauza asko ikas ditzakezu, alda zaitezke, erabaki dezakezu zure bizi eredua aldatzea... hori da, gure gurasoek Iruñerrian utzi diguten ondarea. Eztabaida pila bat entzun ditugu gure etxeko egongeletan. 

Liburuak irakurtzea aipatu duzu eraldaketarako tresna gisa. Katakraken badituzue zaintzari buruzko izenburu pila. Hori ere ezkerraren aldaketaren adierazle da?

Nik uste dut ezkerrak egin behar diola jaramon handi bat, baina serioa, eta jarri behar duela zentroan zaintza. Hori asunto kapitala da. Zaintza bizitzaren klabe bat da, hain da handia segur aski gaur egun inor ez dela iritsi ikustera materialki zer esan nahi duen, psikologikoki zer esan nahi duen, psikiatrikoki zer esan nahi duen, eta nola jarri hori zentroan, agenda bakarra bihurtu gabe.